Η Βουλγάρικη Εξέγερσις του Ήλι—Ντεν, Илинден-Ilinden- Ιλιντεν την 20ην Ιουλίου 1903.

 ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ,  ΔΙΕΘΥΝΣΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ, Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ  ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΣ ΘΡΑΚΗΝ ΓΕΓΟΝΟΤΑ (παρ. 57-63)
(Οι φωτογραφίες επιλογή Yauna.)

Ο Iwan Zontschew με την τσέτα του (1903)

Μετά την αποτυχίαν τής βαρχοβιστικής επαναστατικής κινήσεως τού φθινοπώρου τού 1902 εις την Ανατολικήν Μακεδονίαν, αι βαρχοβιστικαί συμμορίαι, αι οποίαι δεν επέστρεψαν εις το Βουλγαρικόν έδαφος, διεσπάσθησαν εις τας ορεινάς περιοχάς.

Βοεβόδας Iwan Zontschew 
Ηγέτης   εξέγερσης στη Gorna-Dschumaja-1902,
συμμετέχει στην εξέγερση του Ίλιντεν 1903 

Το ίδιον συνέβη και με τας σαντραλιστικάς συμμορίας, αμφότεραι δε αι μερίδες των Βουλγαρικών κομιτάτων προσεπάθησαν να διατηρήσουν εις την ενέργειαν τας επαναστατικάς οργανώσεις των, αι οποίαι έδρων εις την ύπαιθρον.


Τούτο ήτο αρκετά δύσκολον, ιδιαιτέρως εις την Δυτικήν Μακεδονίαν, εις την οποίαν ό Τουρκικός στρατός εγκατεστημένος εις τας πόλεις και τα κεφαλοχώρια, διενήργει λεπτομερείς έρευνας εις τα χωρία, σχεδόν καθημερινώς.

Γκότσε Ντέλτσεφ -Гоце Делчев со соборците

Ως εκ τούτου πολλαί εκ των συμμοριών διελύθησαν, τα δε μέλη των ηναγκάσθησαν να αποκρύπτωνται εις ειδικάς υπογείους κρύπτας.

Παρ’ όλα αυτά διετηρήθησαν ωρισμέναι ομάδες εις ενεργόν δράσιν, ήτοι τού Αντρεάφ εις την Μόκραινα (Βαρυκόν), τον Γκάϊκο, εξοντωθέντος μετέπειτα εις την Μπόμπιστα (Βέργα), τού Κλιάσεφ και τού Τσακαλάρωφ εις το Κωστενέτσι (Ιεροπηγή), τού Ποππώφ εις την Ζουπάνιτσα (Άνω Λεύκη) και τού Μήτρου Βλάχου περί την Πρέσπαν.

Επίσης τού Κώττα, ό οποίος παρέμενεν ανεξάρτητος τής ΕΜΕΟ, εις την περιφέρειαν των Πρεσπών.

Περί τας αρχάς τού έτους 1903 αι Τουρκικαί Αρχαί, αποφασισμέναι να εφαρμόσουν κατ’ αρχήν τας μεταρρυθμίσεις και να χορηγήσουν γενικήν αμνηστείαν, ήρχισαν να χαλαρώνουν τα μέτρα ασφαλείας των και να μειώνουν τας έρευνας και τας περιπολίας των.

Η ανακοπή αυτή εις τας επιχειρήσεις καταδιώξεως των επαναστατικών οργανώσεων, έδωσε την ευκαιρίαν εις αυτάς να ανασυνταχθούν, να διευρύνουν τούς σχηματισμούς των και να αυξήσουν την δράσιν των. Κατόπιν τούτου τα Βουλγαρικά κομιτάτα επανέλαβαν και πάλιν τας εγκληματικάς ενεργείας κατά τού Ελληνισμού, με επιθέσεις κατά των πιστών χωρίων εις το Πατριαρχείον, με δολοφονίας και ξυλοδαρμούς των εμμενόντων σταθερώς εις τον Ελληνισμόν προκρίτων, ιερέων και ελληνοδιδασκάλων.

Πολλά χωρία τότε, υπό την πίεσιν των Βουλγαρικών κομιτάτων, ησπάσθησαν το σχίσμα.
Εις την Δυτικήν Μακεδονίαν ησπάσθησαν το σχίσμα τα χωρία Ζουπάνιστα (Άνω Λεύκη), Βίμπελ (Μοσχοχώρι), Βερνίκι (επί Αλβανικού εδάφους), Απόσκεπος, Γκαμπρέσι (Γαύρος), Κονοπλάτη (Μακροχώρι) και Βαψώρι. Εις την Κεντρικήν Μακεδονίαν επίσης τα χωρία Γοργόπη, Μποέμιτσα (Αξιούπολις), Όσσιανη (Αρχάγγελος), Κούπα, Χούμα, Λούγκουντσα (Λαγκάδια) Σούμποσκον (Αρδέα), Στογιάκοβον, Ματσίκοβον (Εύζωνοι), Τοσσίλοβον (Στάθη) και Γερακάρτσι (Γερακώνας).
Κατά την διάρκειαν τής Ανοίξεως τού 1903, ό αριθμός των συμμοριών ηυξήθη εις ολόκληρον την Μακεδονίαν, ή έντονος δε δράσις τούτων προοιώνιζεν, ότι τα υπό εφαρμογήν μεταρρυθμιστικά μέτρα θα απετύχγανον.

Τα Βουλγαρικά κομιτάτα εφοβούντο τας μεταρρυθμίσεις και όταν εγνώσθη ότι οι Τούρκοι θα εχορήγουν αμνηστείαν εις 2000 και πλέον πολιτικούς κρατουμένους, ήρχισαν να συσκέπτωνται κατά ποιόν τρόπον θα ματαιώσουν την ειρήνευσιν τής Χώρας.

Ο Γκαρβάνωφ με δασκάλους του 
Βουλγάρικου Γυμνασίου Θεσσαλονίκης.

 Ήδη από τας αρχάς Ιανουαρίου 1903 ο Ιβάν Γκαρβάνωφ, Πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής τής ΕΜΕΟ, στενά συνδεδεμένος και με τούς βαρχοβιστικούς κύκλους τής Σόφιας, συνεκάλεσεν ηγετικήν σύσκεψιν με σκοπόν την λήψιν αποφάσεως επί τού ερωτήματος, εάν θα έπρεπε να εκδηλωθή ευρεία επαναστατική κίνησις τής ΕΜΕΟ κατά την διάρκειαν τής επερχομένης ανοίξεως.

O Γκαρβάνωφ επέμενεν επί τής εκδηλώσεως τής εξεγέρσεως και διά να πείση τούς αντιτιθεμένους εις αυτήν, είπε κατά την σύσκεψιν ότι
 ή ΕΜΕΟ θα έπρεπε να υπολογίζη και εις την απεριόριστον βοήθειαν εκ τής Βουλγαρίας.

Τελικώς ελήφθη απόφασις να εκδηλωθή κατά την άνοιξιν επαναστατική ενέργεια.

Αλλ’ επειδή πολλά εκ των στελεχών, ως οι Γκότσε Ντέλτσεφ, Γκιόρτσιε Πετρώφ και Γιάννε Σαντάνσκυ, αντιτίθεντο εις αυτήν, έλαβε χώραν νέα ευρεία σύσκεψις στελεχών εις Σόφιαν προς επανεξέτασιν τού ζητήματος τής κηρύξεως επαναστάσεως. 

Κατά την νέαν αυτήν σύσκεψιν ελήφθη απόφασις να μη εκδηλωθή ή εξέγερσις και να ματαιωθούν αι αποφάσεις τής προηγουμένης συσκέψεως τού μηνός Ιανουαρίου 1903. 

Gotse Delchev
and Gotse Imov

Επεφορτίσθη δε ό Γκότσε Ντέλτσεφ να περιοδεύση την Μακεδονίαν και να πείση τούς τοπικούς ηγέτας ότι κάθε εκδήλωσις εξεγέρσεως θα ήτο πρόωρος και ελλιπώς προπαρασκευασμένη.


O Γκότσε Ντέλτσεφ ανήκεν εις τούς ολίγους εκείνους ηγέτας τής ΕΜΕΟ οι οποίοι είχον τάσεις διαφορετικής πολιτικής και αντετίθεντο εις την απόλυτον υπαγωγήν εις την Βουλγαρικήν Κυβέρνησιν.


Η πλειονότης όμως των ηγετών τής ΕΜΕΟ ελάμβανε τας εντολάς δράσεως από την Κυβέρνησιν τής Σόφιας, μεταξύ δε τούτων είχε λάβει προφανώς και την εντολήν εκδηλώσεως ευρείας εξεγέρσεως κατά την άνοιξιν. 
Συνεπώς η Περιοδεία τού Ντέλτσεφ εις Μακεδονίαν ενέβαλεν εις ανησυχίας την Σόφιαν. 


Το ότι δε αυτός εξωντώθη μετ’ ολίγον από τον Τουρκικόν στρατόν κατά τρόπον προκαλούντα υποψίας προδοσίας, εμβάλλει εις σκέψεις ότι ό φόνος του δυνατόν να ήτο επακόλουθον των ανησυχιών αυτών.


 Συγκεκριμμένως, ενώ ό Ντέλτσεφ κατηυθύνετο την 21ην Απριλίου 1903 προς την Μπάνιτσαν (Καρυαί) τής περιοχής Σερρών, εις την οποίαν θα συνηντώντο όλαι αι τσέται τής περιοχής αυτής διά να διακηρύξουν την αντίθεσίν των κατά τής κηρύξεως προώρου επαναστάσεως, εκυκλώθη υπό Τουρκικών τμημάτων.

Yane Sandanski-Яне Сандански

 Κατά την επακολουθήσασαν μάχην εφονεύθησαν τόσον ό Ντέλτσεφ, όσον και οι Δημητρώφ και Κωστόνωφ. 


Ως μόνος δε σημαντικός υποστηρικτής τής πολιτικής αυτής απέμεινεν ό επικεφαλής τής περιοχής Σερρών Γιάννε Σαντάνσκυ, βραδύτερον δε μόνον εις την περιοχήν αυτήν αντιμετώπιζεν ή Σόφια αντιθέτους προς την γραμμήν της σαντραλιστάς.


 Εν τε μεταξύ ή δράσις και το πλήθος των συμμοριών ηυξάνετο. Εις ολόκληρον την Μακεδονίαν, κατά πληροφορίας τού Χιλμή Πασά, 
έδρων 90 συμμορίαι με δύναμιν 2.700 κομιτατζήδων. 


Ο Βρεττανός πρόξενος Μοναστηρίου ετηλεγράφει εις την κυβέρνησίν του ότι είχον διανεμηθή εις τα χωρία περί τας 40.000 όπλα και ότι εις την Βουλγαρικήν συνοικίαν τού Μοναστηρίου ελειτούργει εργαστήριον αναγομώσεως φυσιγγίων.


 Πολλά Πατριαρχικά χωρία ετρομοκρατούντο και αι τσέται προετοίμων να στρατωνίζωνται εντός αυτών. Και τούτο με την προοπτικήν ότι οι Τούρκοι θα προέβαινον μετά την αναχώρησίν των εις έρευνας των χωρίων και βιαιοπραγίας κατά των κατοίκων, με αποτέλεσμα να στραφούν αυτοί εξ απογνώσεως προς τα Βουλγαρικά κομιτάτα.
 Παραλλήλως εφορολόγουν τα χωρία αυτά και τα απέτρεπον από τού να καταβάλουν τούς οφειλομένους φόρους εις τας Τουρκικάς Αρχάς, ή να καταφύγουν εις τα Τουρκικά δικαστήρια.
Εις όλας τας περιοχάς τής Μακεδονίας υφίστατο μεγίστη εχθρότης των Βουλγαρικών κομιτάτων προς τούς Έλληνας, είχε δε κυκλοφορήσει προκήρυξις, ή οποία τούς εκατηγόρει ως εχθρούς των μεταρρυθμίσεων.

Αντιθέτως μετά των οπαδών, τής ρουμανικής προπαγάνδας Κουτσοβλάχων τής κινήσεως Μαργαρίτη είχεν επέλθει κάποια συνεννόησις.

 Δι’ αυτής οι ύπ’ όψιν οπαδοί ανελάμβανον την υποχρέωσιν να υποστηρίξουν την επαναστατικήν κίνησιν των κομιτάτων, με αντάλλαγμα την αναγνώρισιν τής ρουμανικής γλώσσης εις τας ρουμανικάς εκκλησίας.
Όλαι γενικώς αι ενέργειαι των Βουλγάρων έδιδον την εντύπωσιν ότι υπήρχε προμελετημένον σχέδιον εξεγέρσεως.

Ο Ρώσος πρόξενος τού Μοναστηρίου έλεγεν ότι ή επαναστατική κίνησις θα εξεδηλούτο αρχικώς δι’ επιθέσεων κατά γεφυρών, σιδηροδρομικών γραμμών και δημοσίων κτηρίων.
Οτι κατόπιν οι επαναστάται θα ανήρχοντο εις τα όρη, μετά τού μεγαλυτέρου κατά το δυνατόν μέρος τού πληθυσμού, από τα όρη δε θα εξαπέλυον παρατεταμένον ανταρτικόν αγώνα.

 Περί τα μέσα Μαρτίου ενεφανίσθησαν αι πρώται ενδείξεις εφαρμογής τού σχεδίου τούτου.
Την νύκτα τής 17/18 Μαρτίου σιδηροδρομική γέφυρα ανετινάχθη εις Μουσταφά Πασά (Σβίλεγκραντ) πλησίον των Βουλγαροτουρκικών συνόρων.
Μετά δύο ημέρας νέα ανατίναξις εσημειώθη επί τού ποταμού Αγγίστα τής Δράμας.
 Συγχρόνως απεκόπησαν τηλεγραφικαί στύλοι και καλώδια εις πολλά σημεία.
 Εντός τής Θεσσαλονίκης παρουσιάζετο μεγίστη δραστηριότης των επαναστατικών στοιχείων και αι Τουρκικαί Αρχαί ηύξησαν τα μέτρα ασφαλείας. 

Παρ’ όλα αυτά, την 17ην Απριλίου ανετινάχθη εις τον λιμένα τής Θεσσαλονίκης το γαλλικόν ατμόπλοιον «Γκουανταλκιβίρ» και την επομένην είχε την ιδίαν τύχην το υποκατάστημα τής Οθωμανικής Τραπέζης.

Βόμβαι εξερράγησαν εις τον Ελληνικόν Μητροπολιτικόν ναόν, εις το Ταχυδρομείον, εις δύο Ελληνικά ζυθοπωλεία, εις την Γερμανική λέσχην και εις πολλάς ελληνικάς οικίας. 


Απόπειρα ανατινάξεως τής ερχομένης εκ Κωνσταντινουπόλεως αμαξοστοιχίας (μεταφερούσης 300 γυναικόπαιδα) απέτυχε, διότι ή βόμβα εξερράγη 200 μέτρα προ τής αμαξοστοιχίας. 
Αι Τουρκικαί Αρχαί έσπευσαν να μεταφέρουν δύο τάγματα στρατού εντός τής Θεσσαλονίκης και αμέσως εκήρυξαν εις αυτήν τον στρατιωτικόν νόμον. 


Μία ομάς δυναμιτιστών, τελούσα υπό τας διαταγάς των Πώπ-Γιορντάνωφ και Μίλαν Μποσνιάκου, απωλέσθη κατά την εκτέλεσιν των εγκληματικών τούτων ενεργειών, ενώ οι λοιποί συνελήφθησαν και κατεδικάσθησαν εις θάνατον.
 Κατά την επακολουθήσασαν γενικήν κινητοποίησιν τής Τουρκικής εξουσίας συνελήφθησαν περί τα 2.000 άτομα, μεταξύ των οποίων και ωρισμένα μέλη τής Κεντρικής Επιτροπής τής ΕΜΕΟ, με επικεφαλής τον προεδρεύοντα Ιβάν Γκαρβάνωφ ή Καραβάνωφ.

Κατά τας διεξαχθείσας έρευνας υπό των Τουρκικών Αρχών ανευρέθη ειδικόν πολυγραφημένον φυλλάδιον με οδηγίας περί τού τρόπου χρησιμοποιήσεως των εκρηκτικών υλών διά την ανατίναξιν σιδηροδρομικών γραμμών, γεφυρών, κτηρίων και τηλεγραφικών στύλων.
Τα πάντα απεδείκνυον την ύπαρξιν Οργανώσεως, ή οποία προσεπάθει να εξωθήση την κατάστασιν και να δημιουργήση προϋποθέσεις τετελεσμένων γεγονότων.
Αι εγκληματικαί ενέργειαι εις θεσσαλονίκην είχον αναληφθή υπό ιδίας τρομοκρατικής ομάδος, γνωστής υπό το όνομα «Γεμιτζήδες». 

Boris Petrov Sarafov 
Борис Петров Сарафов

Η ομάς αυτή εχρηματοδοτείτο υπό τον Σαράφωφ και μετά μανίας συνεκέντρωσε τας αναρχικάς και δυναμιστικός προσπαθείας της κατά των ελληνικών προπυργίων τής Θεσσαλονίκης. 


Τα Βουλγαρικά Κομιτάτα κατά την περίοδον αυτήν προσεπάθουν να εξωθήσουν την κατάστασιν εις επανάστασιν.


 Ο Τουρκικός στρατός όμως, αφού κατέπνιξε την εξέγερσιν των Αλβανών, εστράφη και πάλιν κατά των συμμοριών διά να εξουδετερώση την αναπτυχθείσαν ύπ’ αυτών επαναστατικήν δραστηριότητα. 


Από τού Φεβρουαρίου τού 1903 ενέτεινε τας προσπαθείας του και μέχρι τού Ιουλίου τού 1903 επέτυχε να επιφέρη σοβαράς απωλείας κατά των συμμοριών των κομιτάτων.


 Μέχρι τής ημερομηνίας αυτής εφονεύθησαν 631 κομιτατζήδες υπό τού Τουρκικού στρατού κατά τας διαφόρους συγκρούσεις εις ολόκληρον την Μακεδονίαν. 


Περιελαμβάνοντο δε μεταξύ αυτών και αρκετοί ηγέται των κομιτάτων, ως οι Ντέλτσεφ, Δημητρώφ, Κωστόνωφ, Πετρώφ, Σβετκώφ και Παπάντσεφ.


 Αι σημαντικώτεραι των συγκρούσεων έλαβον χώραν την 9ην Μαΐου 1903 εις τα χωρία Σμαρδέσι (Κρυσταλλοπηγή) και Μογκίλαν (Βορείως Μοναστηρίου).


 Κατ’ αρχάς ό Τουρκικός στρατός συνοδευόμενος υπό Βαζιβουζούκων, εκτός των απωλειών τας οποίας επροξένησεν εις τας συμμορίας, κατέστρεψε και ελεηλάτησε τα χωρία. 


Την ιδίαν σκληράν τακτικήν εφήρμοσαν τα Τουρκικά στρατεύματα εις όλας τας επιχειρήσεις κατά των κομιτατζήδων, ως και εις όλας τας έρευνας πού διεξήγαγον εις τα χωρία, προς ανακάλυψιν όπλων και κρυπτομένων συμμοριτών.
Παραλλήλως προέβαινον εις αθρόας συλλήψεις, συνελαμβάνοντο δε εις μερικάς περιπτώσεις και χωρικοί οι οποίοι ουδεμίαν σχέσιν είχον με τα κομιτάτα.

Η απάνθρωπος μεταχείρισις τού αμάχου πληθυσμού υπό των Τουρκικών στρατευμάτων και κυρίως υπό των Βαζιβουζούκων απεκαρδίωνε τόσον τούς φιλησύχους χωρικούς, όσον και τούς οπαδούς των κομιτάτων και τούς εξαρχικούς.

Εις πολλά χωρία οι κάτοικοι ήρχισαν να αποκαλύπτουν τον κρυμμένον οπλισμόν και να επιδεικνύουν εμφανή εχθρότητα κατά των κομιτάτων, τα όποια εθεώρουν ως κυρίαν αιτίαν των εφαρμοζομένων διωγμών υπό των Τούρκων. Εις την περιφέρειαν των Σερρών τα χωρία Βροντού, Άνω και Κάτω Φράστανη (Άνω και Κάτω Ορεινή), Λάκκος (Λάκκα), Ραχοβίτσα (Μαρμαράς) και Μαραμόρ (Καπετανούδι), εζήτησαν να επανέλθουν εις το Πατριαρχείον.

Εις ολόκληρον την περιφέρειαν αυτήν δεν υφίστατο πλέον ούτε ένα σχισματικόν χωρίου.

Η ιδία κατάστασις επεκράτει και εις τας άλλας περιοχάς τής Μακεδονίας. Ως εκ τούτου ή ηγεσία των κομιτάτων, βαρχοβιστική και σαντραλιστική, κατέληξεν εις το συμπέρασμα, ότι θα έπρεπε να προβή αμέσως εις μιαν έστω και φαινομενικήν εξέγερσιν, πριν διαλυθούν τελείως αι οργανώσεις εις την Μακεδονικήν ύπαιθρον.

Venedikov,Nachev,Sarafov
Lukov,Mutafov,Garufalov

Ήδη από τού Απριλίου 1903 ό Βόρις Σαράφωφ, μεταπηδήσας εις τούς Σαντραλιστάς, εισήλθεν εις την Μακεδονίαν και περιερχόμενος αυτήν, προσεπάθει να πείση τούς τοπικούς ηγέτας τής ΕΜΕΟ, ότι υφίστατο άμεσος ανάγκη εκδηλώσεως της επαναστάσεως.


Την 4ην Απριλίου παρηκολούθησε συνέδριον των ηγετών τής ΕΜΕΟ εις Σμίλεβον, υπό την προεδρίαν τού εκπροσώπου τής Κεντρικής Επιτροπής τής ΕΜΕΟ Δαμιανού Γκρούεφ.

Επέτυχε δε όχι μόνον να πείση την πλειονότητα των συνέδρων διά την εκδήλωσιν τής εξεγέρσεως, αλλά και να περιληφθή εις την τριμελή επιτροπήν προπαρασκευής τής επαναστάσεως, μετά του Γκρούεφ και του Αναστασίου Λαζάρτσιεφ—περιφερειακού Διοικητού τής ΕΜΕΟ εις Μοναστήριον.

 Μετά το συνέδριον του Σμιλέβου, ήρχισεν αμέσως και εντατικώς ή προπαρασκευή τής επαναστάσεως.
Την 13ην Ιουλίου, όταν όλαι αι προετοιμασίαι ευρίσκοντο περί το τέλος των, εις νέαν ευρείαν σύσκεψιν στελεχών πλησίον του Σμιλέβου, καθωρίσθη ως ημέρα εκδηλώσεως τής εξεγέρσεως, ή 20η Ιουλίου 1903.

Κατά την ημέραν αυτήν, εορτήν του Προφήτου Ηλιού, συμφώνως προς την προκήρυξιν των επαναστατών, ολόκληρος ό λαός τής Μακεδονίας και τής περιφερείας τής Αδριανουπόλεως ώφειλε να εξεγερθή εκ του εμφανούς με το όπλον ανά χείρας και να κατευθυνθή εις τα όρη, από τα οποία να αρχίση παρατεταμένον ανταρτικόν αγώνα κατά τής Τουρκικής εξουσίας.

Dame Gruev, Mishe Razvigorov,
Efrem Chuckov, Atanas Babata

 Διά λεπτομερεστάτων οδηγιών προς τας Τσέτας τής ΕΜΕΟ, καθωρίζετο ό ανταρτικός χαρακτήρ τής επαναστάσεως και συνιστάτο όπως αποφευχθή με κάθε θυσία ή σύγκρουσις των Τσετών μετά ισχυρών τουρκικών δυνάμεων. 

Διετάσσετο επίσης ή διενέργεια δολιοφθορών εις ευρείαν κλίμακα επί έργων κοινής ωφελείας, όπως γεφύρας, σιδηροδρομικάς και τηλεγραφικάς γραμμάς, συνιστάτο δε ή πυρπόλησις των αποθηκών και αχυρώνων των Μπέηδων.

Προφανώς ή επιτροπή των επαναστατών προσεπάθει να δημιουργήση εντυπωσιακά γεγονότα, να προκαλέση το μίσος των Τούρκων και τας αγριότητας των Βαζιβουζούκων.

Συγχρόνως δε, διά τής αποφυγής των ισχυρών συγκρούσεων μετά τού Τουρκικού στρατού, να διατηρήση τας κυρίας δυνάμεις της ανεπάφους επί των ορέων.

Η κυρία ενέργεια θα εξεδηλούτο εις την περιοχήν τής Δυτικής Μακεδονίας, διότι εις αυτήν οι Τούρκοι παρουσιάζοντο ασθενέστεροι, το έδαφος ήτο κατάλληλον διά την ενέργειαν ανταρτικών επιχειρήσεων και ή ΕΜΕΟ είχε κατωρθώσει να διατηρήση υπό τα όπλα μιαν δύναμιν εκ 1.600 περίπου ανδρών.

H  Τσέτα του Liubomir Stoenchov
κατά το Ίλιντεν(1903)

Η δύναμις αυτή θα ηδύνατο να ενισχυθή και διά των Σερβικών συμμοριών τής περιοχής τής Βράνιας, μετά των οποίων ό Σαράφωφ είχεν έλθει εις σχετικήν συνεννόησιν.
 Εις τας άλλας Μακεδονικάς περιοχάς θα εξεδηλούντο δευτερεύουσαι ενέργειαι, με σκοπόν να παρεμποδίσουν τούς Τούρκους από τού να αποστείλουν ενισχύσεις προς την Δυτικήν Μακεδονίαν.

Άλλοι λόγοι οι οποίοι επέβαλον την εκδήλωσιν τής κυρίως ενεργείας εις την Δυτικήν Μακεδονίαν ήσαν, ότι εγειτνίαζε με τας Αλβανικάς περιοχάς και συγχρόνως ευρίσκετο μακράν τής Βουλγαρίας.

Από μεν την γειτνιάζουσαν Αλβανίαν ηδύναντο οι επαναστάται να ενισχυθούν διά πολεμοφοδίων, ή δε έκκεντρος ως προς την θέσιν τής Βουλγαρίας κυρία εκδήλωσις, θα προεφύλαττε την χώραν αυτήν από κατηγορίας τής Τουρκίας, ότι ωργάνωσεν ή υπέθαλψε την επανάστασιν.

Η βουλγαρική Κυβέρνησις εφοβείτο την εποχήν εκείνην την ένοπλον σύρραξιν με την Τουρκίαν, ή οποία διετήρει ισχυράς δυνάμεις επί των Τουρκο—Βουλγαρικών συνόρων.

H Τσέτα του Gerdzhikov την περίοδο του Ίλιντεν 1903

 Με τοιαύτας οδηγίας, εκδοθείσας από την εγκατασταθείσαν εις το Σμίλεβον επαναστατικήν επιτροπήν, ήρχισεν ή έξέγερσις την πρωίαν τής 20ης Ιουλίου 1903.

Από τού προηγηθέντος μεσονυκτίου επυρπολήθησαν αι θημωνιαί των δημητριακών εις την πεδιάδα τού Μοναστηρίου.
Αι ανταύγειαι των φλογών των μετέφερον το σύνθημα τής επαναστάσεως εις ολόκληρον την περιοχήν, από Αχρίδος και Δίβρης μέχρι Κλεισούρας και Καστορίας.

Συγχρόνως επυρπολήθησαν αι αγροικίαι των Μπέηδων και εις πολλές πόλεις οικίαι πατριαρχικών και Τούρκων.
 Απεκόπησαν εις μεγάλην έκτασιν τα τηλεγραφικά καλώδια, τα ενώνοντα το Μοναστήριον με την θεσσαλονίκην, τον Περλεπέ και την Αχρίδα και εξετελέσθησαν πολλαί δολιοφθοραί εις γεφύρας και σιδηροδρομικάς γραμμάς.

Οι πράκτορες της ΕΜΕΟ ήρχισαν αμέσως να επισκέπτωνται τα χωρία να σνγκεντρώνουν τούς κατοίκους τας εκκλησίας και να κηρύσσουν την επανάστασιν.


 Κατά τους εκφωνουμένους λόγους έλεγον προς τους χωρικούς, ότι αι μεταρρυθμίσεις είχον αποτύχει και ότι μόνον ή επανάστασις θα τούς εξησφάλιζε την ποθητήν ελευθερίαν, θα τούς απήλλασεν από τους φόρους και την δεκάτην, θα κατήργει τα χρέη των προς τούς τοκογλύφους και θα διένειμεν εις αυτούς τούς αγρούς των μεγάλων τσιφλικίων.
 Τούς προέτρεπον να λάβουν τα όπλα και να ενισχύσουν την επανάστασιν, εξερχόμενοι εις τα όρη. Υπέσχοντο επίσης, ότι θα εβοηθούντο από τής Βουλγαρίας και τής Ρωσίας, ως και υπό του Ελληνικού στρατού, ό οποίος με επικεφαλής τον Βασιλέα του κατηυθύνετο ήδη προς τα Ιωάννινα.

Με το πρώτον φως τής 20ης Ιουλίου οι Τσέται της ΕΜΕΟ ήρχισαν να επιτίθενται κατά μεμονωμένων ανίσχυρων Τουρκικών στρατιωτικών τμημάτων. 

 Τσέτα του Todor Saev και Nikola Lefterov ΕΜΕΟ, Ίλιντεν 1903

Τοιούται επιθέσεις εξηλώθησαν επιτυχώς κατά Βίσενης (Βυσσινέα), Ζελόβου (Ανταρτικόν), Ρούλιας (Κώττα), Μπιγλίστης, Κρουσόβου, Κλεισούρας και Νεβέσκας Νυμφαίου).

Κατά των τριών τελευταίων κωμοπόλεων αι επιθέσεις υπήρξαν ιδιαιτέρως επιτυχείς, οι δε επαναστάται κατώρθωσαν να εισέλθουν εις αυτάς και να παραμείνουν επ’ ολίγας ημέρας. Ειδικώς εις το Κρούσοβον, εις το οποίον ομάς δέκα οκτώ στρατιωτών αντέστη επί 12ωρον, οι συμμορίται επυρπόλησαν τα κυβερνητικά κτίρια, εφόνευσαν όλους τούς κυβερνητικούς υπαλλήλους και αρκετούς αντιφρονούντας Έλληνας.

Nikola Karev - Никола Карев
 Πρόεδρος της  Δημοκρατία του Κρουσόβου
από 3 έως 13 Αυγούστου1903.

Μετά την επικράτησίν των, συνεκρότησαν υποτυπώδη Κυβέρνησιν υπό τούς Κάρεφ και Ευάγγελον Ντίνου και προσεπάθησαν να καταστήσουν το Κρούσοβον ανεφοδιαστικόν κέντρον τής όλης εξεγέρσεως.

 Ανεπιτυχείς εξεγέρσεις διεξήχθησαν και κατά τής Ρέσνης και τού Κιτσιέβου, ως και εκδικητικαί τοιαύται κατά τού Πομακικού χωρίου Ζέρβαινη (Άγιος Αντώνιος) και των Τουρκαλβανικών χωρίων Μπιγλίστης και Καπέστιτσας.


 Επιθέσεις εγένοντο και κατά φανατικών πατριαρχικών χωρίων, ως εις Κόμανον, οι κάτοικοι τού οποίου εδάρησαν ανηλεώς και ωδηγήθησαν βιαίως εις τα όρη.

Η εκδήλωσις τής εξεγέρσεως εις τα Βιλαέτια Σκοπίων, Θεσσαλονίκης και Αδριανουπόλεως, δεν εγένετο συγχρόνως και δεν έλαβεν ευρείαν έκτασιν.

Εις την περιφέρειαν της Θεσσαλονίκης, εξαιρέσει τής ανατινάξεως τής σιδηροδρομικής γεφύρας τού Αξιού και μερικών ενόπλων συγκρούσεων Τουρκικών τμημάτων μετά μικροσυμμοριών εις τας περιοχές Καβαντάρτσι (Τίκβες) και Γιαννιτσών, ουδέν άλλον αξιοσημείωτον γεγονός συνέβη.

Εις την περιφέρειαν των Σερρών ή εξέγερσις εξεδηλώθη από κοινού μετά των Βαρχοβιστών και πολλαί βαρχοβιστικαί συμμορίαι κατήλθον εκ Βουλγαρίας φέρουσαι Βουλγαρικάς στρατιωτικάς στολάς και Βουλγαρικά διάσημα, υπό τας διαταγάς των Τσόντσεφ και Γιαγκώφ.

 Bulgarian revolutionaries from IMARO,
Thrace voevodi in Preobrazhenie Uprising,
at right standing is Stamat Ikonomov

Παρ’ όλα αυτά, αι επιχειρήσεις εις τον τομέα τούτον, αρχίσασαι την 14ην Σεπτεμβρίου, ουδεμίαν αξιοσημείωτον επιτυχίαν είχον.

 Εις την περιφέρειαν των Σκοπίων, εις την οποίαν έδρασαν και Σερβικαί Τσέται μόνον δολιοφθοραί εγένοντο κατά σιδηροδρομικών και τηλεγραφικών γραμμών.
Εις την περιφέρειαν τής Αδριανουπόλεως η εξέγερσις εξεδηλώθη περί τα μέσα Αυγούστου, αποκλειστικώς από βαρχοβιστικάς συμμορίας, αι οποίαι εισελθούσαι εις την περιοχήν των Σαράντα Εκκλησιών, έκαυσαν είκοσι χωρία και εφόνευσαν πολλούς εκ των Τούρκων και Ελλήνων κατοίκων των.

Τσέτα του Iliya Baltov και Yordan Stoyanov

Η συμμετοχή και των βαρχοβιστικών συμμοριών εις την εξέγερσιν, αποτελεί μιαν ακόμη απόδειξιν, ότι ή όλη υπόθεσις τής Επαναστάσεως τού Ηλι-Ντεν, 
είχε προπαρασκευασθή και διηυθύνετο από την Σόφιαν. 

Η Τουρκική διοίκησις δεν ηφνιδιάσθη από την εξέγερσιν.
Ενήργησε προς καταστολήν αυτής βάσει μελετημένου σχεδίου και εις τον κατάλληλον χρόνον. Κατ’ αρχήν δεν παρεσύρθη από τας παραπλανητικάς ενεργείας των Κομιτάτων, τας διεξαχθείσας εκτός τής περιφερείας Μοναστηρίου, η οποία απετέλει την περιοχήν τής κυρίας προσπαθείας των.

Επέτυχε να αποκαταστήση ταχέως τας γραμμάς των συγκοινωνιών και ήρχισε να συγκεντρώνη στρατεύματα εις Μοναστήριον από την Αλβανίαν, χωρίς να προβή εις μετακινήσεις τμημάτων της από τας άλλας Μακεδονικάς περιοχάς. Μοναδικόν σφάλμα της απετέλεσε το γεγονός, ότι εχρησιμοποίησεν εις ευρείαν κλίμακα τούς ατάκτους Βαζιβουζούκους, ως και ιλάβηδες, οι οποίοι απετέλουν δευτέρας σειράς εφέδρους και ήσαν εντελώς απείθαρχοι, ρέποντες προς τας κακουργίας και τας λεηλασίας.

Αι επακολουθήσασαι ενέργειαι του Τουρκικού στρατού εχαρακτηρίζοντο από μιαν υπέρμετρον σκληρότητα, εφαρμοζομένην αδιακρίτως κατά παντός χωρίου και παντός κατοίκου, ακόμη και εναντίον εκείνων οι οποίοι ουδεμίαν σχέσιν είχον με την εξέγερσιν.

 Εις το σημείον τούτο επέτυχον τα κομιτάτα του σκοπού των, διότι ή Τουρκική διοίκησις δεν ηδυνήθη να διακρίνη, ότι το μεγαλύτερον μέρος των εξελθόντων εις τα όρη κατοίκων είχε πράξει τούτο, είτε λόγω εξαναγκασμού—εκβιασθέν από τούς συμμορίτας, είτε διά να αποφύγη τας Τουρκικάς διώξεις.

Συγκεκριμένως εις το χωρίον Αρμένσκο (Άλωνα) τής Φλωρίνης, ό Τουρκικός στρατός κατέστρεψε τας 150 από τας 157 οικίας του και εφόνευσεν εξήκοντα οκτώ εκ των κατοίκων, καίτοι το χωρίον ήτο κυρίως πατριαρχικόν και ουδεμίαν ανάμιξιν είχεν εις την εξέγερσιν.

 Εις το Ράκοβον (Κρατερόν), καθαρώς πατριαρχικόν χωρίον, κατεστράφησαν αι 100 από τας 120 οικίας του, την ιδίαν δε τύχην είχον και τα αποκλειστικώς σχισματικά χωρία Μπούφι και Σμίλεβον.

 Συνολικώς κατεστράφησαν εξ ολοκλήρου 22 χωρία, 120 υπέστησαν ζημία, 50.000 άνθρωποι παρέμειναν άστεγοι και 2.000 εφονεύθησαν.

 Εις την περιοχήν των Σαράντα Εκκλησιών δύναμις 1200 περίπου βαρχοβικών συμμοριτών προεκάλεσε την πυρπόλισιν είκοσι χωρίων και εφόνευσε πολλούς εκ των Τούρκων και Ελλήνων κατοίκων των.

Αι Τουρκικαί Αρχαί εκινητοποίησαν δύναμιν 40.000 ανδρών, συνοδευομένων από πολλούς Βαζιβούκους, οι οποίοι και πάλιν εξέφυγον τής πειθαρχίας και προέβησαν εις φοβεράς καταστροφάς.

Μεταξύ των καταστραφέντων χωρίων ήτο και τα καθαρώς ελληνικά και ουδεμία σχέσιν έχοντα με την εξέγερσιν χωρία Σκοπός και Ευκάρπιον.

 Εις την περιοχήν αυτή 12.000 περίπου κάτοικοι ηναγκάσθησαν να εγκαταλείψουν τας οικίας των και να κατευθυνθούν εις το εσωτερικό της Βουλγαρίας ως πρόσφυγες.

Τα κομιτάτα εξεμεταλλεύθησαν όλα αυτά τα γεγονότα διά τον Ευρωπαϊκού τύπου. Η ταχύτης την οποίαν μετεβιβάζοντο εις την Ευρώπην αι σχετικαί με τας Τουρκικάς αγριότητας ειδήσεις αποδεικνύει πλήρως, ότι υφίστατο σχέδιον εκμεταλλεύσεως τούτων υπό των κομιτάτων. Ιδιαιτέρως εκμεταλλεύσιμος διά τον σκοπόν αυτόν υπήρξεν ή κατάστασις των καταφυγόντων πληθυσμών εις τα όρη και των αστέγων.

Όταν ήρχισαν να μεταβάλωνται αι καιρικαί συνθήκαι εκ τού επερχομένον χειμώνας, εξηναγκάσησαν να επιστρέψουν εις τας κατεστραμμένας οικίας των, αλλά και εκεί ή κατάστασις δεν ήτο καλυτέρα.
Όλα τα υπάρχοντά των, ρουχισμός, κλινοσκεπάσματα, μαγειρικά σκεύη, έπιπλα, κατοικίδια ζώα, τρόφιμα και άλευρον, είχον εξαφανισθή. Οι υδρόμυλοι και τα πλινθοκεραμοποιεία είχον καταστραφή.
Ακόμη και τα φρέατα είχον δηλητηριασθή από πτωμάτων ζώων.
 Ως εκ τούτου κατέφυγον όλοι των εις τας πόλεις, όπου και εις αυτάς η κατάστασίς των ήτο δραματική από κάθε πλευράν. Από καθαρώς στρατιωτικής απόψεως, ή καταστολή τής εξεγέρσεως ηκολούθησε προδιαγεγραμμένον σχέδιον.

 Από τας πρώτας ημέρας τής εκδηλώσεως ισχυραί Τουρκικαί δυνάμεις εκύκλωσαν το Σμίλεβον και κατέλαβον τούτο άνευ αντιστάσεως, δεδομένου ότι οι συμμορίται απεσύρθησαν εγκαίρως.

Κατόπιν προσεβλήθησαν οι κατέχοντες την στενωπόν τού Ντεμίρ Ισάρ (επί Γ/Β εδάφους) επαναστάται, πλην και αυτοί απεσύρθησαν, χωρίς να δώσουν αποφασιστικήν μάχην. Την 28ην Ιουλίου ήρχισεν ή προσβολή τού Κρουσόβου εκ των κατευθύνσεων Περλεπέ, Κιτσιέβου και Μοναστηρίου—Προμπίλτσι.

 Την 30ήν Ιουλίου, αφού ωλοκληρώθη η κύκλωσις, ό επικεφαλής των Τουρκικών στρατευμάτων Μπαχτιγιάρ Πασάς εζήτησε δι’ απεσταλμένων του την παράδοσιν τής πόλεως.

 Οι επαναστάται ηρνήθησαν να συμμορφωθούν, πλην όμως δεν παρέμειναν να δώσουν μάχην και επέτυχον να διαφύγουν, διαρρεύσαντες προς Δυσμάς.

 Ή στάσις των αυτή επιβεβαιώνει την απόφασίν των να προκαλέσουν την εξαγρίωσιν και τον εξαναγκασμόν των Τουρκικών στρατευμάτων δι’ ακρότητας και καταστροφάς.

Τσέτα Πήτου Γκούλη Питу Гули, κοντά στη Μπιρίνα.

Μοναδικήν εξαίρεσιν απετέλεσεν ή Τσέτα τού Βοεβόδα Πήτου Γκούλη, ό οποίος δεν ήτο Βούλγαρος, αλλά Έλλην Κουτσόβλαχος παρασυρθείς από των απατηλών συνθημάτων τού βουλγαρικού κομιτάτου περί εξεγέρσεως των Χριστιανών τής Μακεδονίας προς απελευθέρωσιν εκ τού Τουρκικού ζυγού.
 Η Τσέτα τού Γούλη αποτελουμένη από Έλληνας Κουτσοβλάχους Κρουσοβίτας οι οποίοι προσεχώρησαν εις την εξέγερσιν, ημύνετο εις την κατεύθυνσιν τής Μπιρίνας.

 Αρνηθείσα να συμμορφωθή προς την περί αποχωρήσεως διαταγήν τού Στρατηγείου των συμμοριτών παρέμεινεν εις την θέσιν της και εξωντώθη μέχρις ενός. Το επεισόδιον τούτο απετέλεσε την μοναδικήν ηρωικήν πράξιν τής εξεγέρσεως.

 Την άρνησιν των συμμοριτών να παραδώσουν την πόλιν επηκολούθησε σφοδρός βομβαρδισμός αυτής υπό τού Τουρκικού πυροβολικού και η είσοδος των Τουρκικών στρατευμάτων, συνοδευομένων υπό πολυαρίθμων Βαζιβουζούκων.

 Οι τελευταίοι προέβησαν εις φοβεράς αγριότητας, παρουσιάσθη δε το περίεργον φαινόμενον να παραμείνη ανέπαφος η Βουλγαρική συνοικία τής πόλεως και να πυρποληθούν 366 οικίαι και 203 καταστήματα τής Ελληνικής συνοικίας.
Εφονεύθησαν 41 πατριαρχικοί, ελεαλατήθη τελείως ή πόλις και οι κάτοικοι εξεδιώχθησαν.

Καταστροφή στην Ντουμπάνιστα

Κατά τας αρχάς Αυγούστου το βάρος των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων τού Τουρκικού στρατού μετεφέρθη εις την περιοχήν Καστορίας —Φλωρίνης.

Την 13ην Αυγούστου ανακατελήφθη η Κλεισούρα και την επομένην η Νεβέσκα (Νυμφαίον).

Εις τας δύο αυτάς κωμοπόλεις δεν εγένοντο αντεκδικήσεις, πολλά χωρία όμως τής περιοχής κατεστράφησαν και ελεηλατήθησαν.
Περί τα τέλη Αυγούστου τα Τουρκικά στρατεύματα ήλεγχον πλήρως ολόκληρον την εξεγερθείσαν περιοχήν, πλην όμως αι επιχειρήσεις κατά μεμονωμένων συμμοριών συνεχίσθησαν και τον Σεπτέμβριον.
Η Τουρκική Χωροφυλακή προέβαινεν εις ευρείας έρευνας εις τα χωρία και τας πόλεις, προς ανακάλυψιν κρυμμένου οπλισμού και πυρομαχικών.

Οι κάτοικοι, προ τής οικτράς καταστάσεως εις την οποίαν τούς είχεν εμπλέξει η δολία εξέγερσις, εβοήθουν το έργον των Αρχών και έπαυσαν να περιθάλπουν τας συμμορίας.
Εις όλας τας περιφερείας τής Μακεδονίας μεγάλαι ποσότητες πολεμικού υλικού περιήλθον εις χείρας τού στρατού και αι συμμορίαι ήρχισαν να εξαφανίζωνται.

Macedono-bulgarian refugee crossing the Ottoman -
Bulgaria border after the Ilinden Uprising

Ή Κεντρική Επιτροπή τής ΕΜΕΟ, κατόπιν αυτής τής δυσμενούς έξελίξεως, άπεφάσισε περί τά τέλη Όκτωβρίου νά διάλυση τάς τσέτας καί νά έπιτρέψη τήν μετάβασιν τών βοεβοδών εις τήν Βουλγαρίαν.

Ή διαταγή αυτή έπέφερε τεραστίαν ήθικήν κατάπτωσιν εις τά κομιτάτα.


Ό ίδιος ό Γκιόρτσιε Πετρώφ γράφει είς τά απομνημονεύματά του ότι «τούτο εφερε φοβέραν ήθικήν χρεοκοπίαν, ό δέ λαός έθεώρει εαυτόν έμπαιχθέντα» .

Macedono-bulgarian refugee demonstration in Sofia,
 Bulgaria after the crushing of Ilinden Uprising

Αξιόν τέλος ιδιαιτέρας προσοχής είναι τό γεγονός δτι οί Βούλγαροι, κατά τήν ψευδεξέγερσιν τού 1903, σκοπίμως προέβησαν εις έπαναστατικάς ένεργείας εις καθαρώς ελληνικά χωρία τών περιοχών Κρουσόβου καί Φλωρίνης —Καστορίας.

Τούτο δέ, άφ ενός μέν διά νά προκαλέσουν τήν καταστροφήν τών χωρίων τούτων έκ μέρους τών Τούρκων, ώς ήδη έπηκολούθησεν εις μεγάλην έκτασιν, άφ΄ ετέρου δέ διά νά εμφανίσουν τήν ψευδεπανάστασίν  ώς τοιαύτην τού πληθυσμού τής Μακεδονίας, ανεξαρτήτους εθνότητας.