 |
| Μακεδόνας εκδικητής |
Βασίλειος K. Γούναρης
Καθηγητής στον Τομέα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας,
Λαογραφίας και Kοινωνικής Ανθρωπολογίας
ΙΔΡΥΜΑ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ
(οι φωτογραφίες επιλογές Yauna)
ΙΔΡΥΜΑ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ
(οι φωτογραφίες επιλογές Yauna)
Από τις 13 εκκλησιαστικές επαρχίες που πέρασαν στην ευθύνη της, μόνο η Μητρόπολη Βελεσών θα μπορούσε τυπικά να χαρακτηρισθεί ως μακεδονική.
Όμως, σύμφωνα με το δέκατο άρθρο του φιρμανίου, στην Εξαρχία μπορούσαν να προσχωρήσουν κι άλλες μητροπόλεις, εφόσον το ζητούσαν τουλάχιστον τα 2/3 του ποιμνίου τους.
Το φιρμάνι αυτό θεωρείται ως η ληξιαρχική πράξη γεννήσεως του Μακεδονικού Ζητήματος, αλλά δεν είναι.
 |
| Το Φιρμάνι της Εξαρχίας |
Ο χάρτης αυτός οδήγησε σε μεταβολές του γαιοκτητικού καθεστώτος προς όφελος των Χριστιανών και κατέστησε επισήμως κληρονομήσιμο το τσιφλίκι.
Δημιούργησε επίσης τις προϋποθέσεις για δημόσια έργα και για την μεταβολή του φοροεισπρακτικού και του πιστωτικού συστήματος.
Τέλος, στο πλαίσιο της συντάξεως κωδίκων δικαίου, αιτήθηκε από το Πατριαρχείο η σύνταξη γενικών κανονισμών διοικήσεως των Ορθοδόξων, με τη συμμετοχή των λαϊκών.
Η ολοκλήρωση και η εφαρμογή των κανονισμών οδήγησε αλυσιδωτά -ήδη μέσα στη δεκαετία του 1860- στην ανάδειξη διαφόρων δυνάμεων• δυνάμεων εκσυγχρονιστικών, που επιδόθηκαν στην ίδρυση σχολείων αλλά και δυνάμεων διασπαστικών, που μπορούσαν ελεύθερα να εκφραστούν, μετά την εισαγωγή κάποιων αρχών δημοκρατικότητος στην διοίκηση των κοινοτήτων.
Πολλές φορές διασπαστές και εκσυγχρονιστές ήταν τα ίδια πρόσωπα που χρησιμοποιούσαν την εκπαίδευση ως ένα αποδοτικό εργαλείο διευρύνσεως και μορφοποιήσεως των «κομματικών» τους χώρων, που δεν ήταν άλλοι από την ελληνική, τη βουλγαρική και την ρουμανική παράταξη.
Στο πλαίσιο αυτό, το δέκατο άρθρο του φιρμανίου του 1870 έθετε το «εκλογικό όριο», που επέτρεπε και τυπικά την πλήρη μεταβίβαση της εξουσίας: ήταν τα 2/3 των Ορθοδόξων κατοίκων.
Τη στιγμή που το βουλγαρικό εθνικό κίνημα βρισκόταν σε εξέλιξη, η σημασία της εκκλησιαστικής οριοθετήσεως της Εξαρχίας δεν ήταν μία απλή διαδικαστική λεπτομέρεια.
 |
| Ο Πατριάρχης Άνθιμος ΣΤ' |
Την επομένη χρονιά (1872), η εκκλησιαστική ένταση κορυφώθηκε και οι βουλγαρικοί γενικοί κανονισμοί τέθηκαν σε εφαρμογή με τουρκική διαταγή.
Ο Πατριάρχης Άνθιμος ΣΤ΄ προχώρησε στον αφορισμό των πρωτοστατών Βουλγάρων αρχιερέων και, κάτω από τις πιέσεις μερίδος λαϊκών, στην κήρυξη ως σχισματικών τόσο των κληρικών όσο και των λαϊκών που συνέπρατταν με τους αφορισμένους.
Το θρησκευτικό σχίσμα και ο αφορισμός βοήθησαν την περαιτέρω απομάκρυνση των δύο παρατάξεων, των Πατριαρχικών και των Εξαρχικών, και κυρίως την γεωγραφική διεύρυνσή της. Αγροτικές κοινότητες, όπου απουσίαζαν οι κοινωνικοί ή οι οικονομικοί ανταγωνισμοί, βρέθηκαν σύντομα αντιμέτωπες με υπέρτερα θεωρητικά διλήμματα: η άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων, μέσω της μίας ή της άλλης εκκλησίας, προϋπέθετε τον εθνικό αυτοπροσδιορισμό τους.
Με ποιά όμως κριτήρια θα αποφάσιζαν;
Από το δίλημμά τους αυτό ανέλαβαν να τους βγάλουν οι ελληνικοί εκπαιδευτικοί μηχανισμοί, που είχαν ήδη δομηθεί στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη:ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» υπό την προεδρεία πλέον του Νικολάου Μαυροκορδάτου, ο «Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως», αναδιοργανωμένος από το 1871 και η «Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα», που ιδρύθηκε την ίδια χρονιά από τους Δυτικομακεδόνες της οθωμανικής πρωτευούσης.
Μετά το σχίσμα, οι δραστηριότητες των κεντρικών αυτών φορέων εντάθηκαν και διακτινίσθηκαν με την ίδρυση κλαδικών φιλεκπαιδευτικών συλλόγων σε ολόκληρη την Μακεδονία:
στις Σέρρες το 1870,
στην Έδεσσα το 1872,
στη Θεσσαλονίκη,
το Μεγάροβο,
την Πρωσοτσάνη και
το Κρούσεβο το 1873,
στο Δοξάτο και
το Σιδηρόκαστρο το 1874,
στη Στρώμνιτσα το 1875,
στην Καβάλα το 1878 κ.α.
Στις Σέρρες, εξάλλου, το 1871 διοργανώθηκε μεγάλο εκπαιδευτικό συνέδριο και το 1872 λειτούργησε και το πρώτο διδασκαλείο.
Από το 1873, το Γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης αναγνωρίσθηκε ως ισότιμο αυτών του ελληνικού κράτους.
Το 1876 λειτουργούσαν ήδη τα πρώτα ελληνικά ημιγυμνάσια στην Καστοριά, στην Καβάλα, στη Βέροια, στην Κοζάνη και στη Δράμα.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1870 λειτουργούσαν ήδη 30 νηπιαγωγεία, πάνω από 360 κοινοτικά «δημοτικά» παντός τύπου (στα 200 φοιτούσαν και κορίτσια), 42 «ελληνικά» και επτά ημιγυμνάσια.
Όπως ήταν επόμενο, σύντομα ο αριθμός των εισαγομένων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μακεδόνων αυξήθηκε κατακόρυφα ενώ, με την αφθονία των καταρτισμένων διδασκάλων, η αλληλοδιδακτική μέθοδος άρχισε να υποχωρεί παντού.
Τα τυπογραφεία αυξήθηκαν και τον Μάιο του 1875 κυκλοφόρησε η πρώτη ελληνική εφημερίδα στη Θεσσαλονίκη, ο Ερμής, από το τυπογραφείο του Σοφοκλή Γκαρμπολά, μικροτέρου αδελφού του Μιλτιάδη, που είχε ιδρύσει το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο στην πόλη.Το ελληνικό εκπαιδευτικό εγχείρημα, παρά τα εντυπωσιακά ποσοτικά αποτελέσματα, δεν ήταν απαλλαγμένο αντιπάλων και εμποδίων.
Η πρόοδος της Εξαρχίας, στις αρχές της δεκαετίας, ήταν ήδη ορατή παντού στις περιοχές της Αχρίδος και των Πρεσπών ακόμη και μέσα στο Μοναστήρι (1873), στο Νευροκόπι (1870), την Έδεσσα (1870) αλλά και στην Κεντρική Μακεδονία, όπου ακόμη πιο αισθητά ήταν τα ευεργετικά αποτελέσματα της βουλγαρουνιτικής κινήσεως που είχε εκδηλωθεί από την προηγούμενη δεκαετία στις περιοχές του Κιλκίς, της Δοϊράνης και της Γευγελής.
Το 1870 υπήρχαν ήδη εκεί διεσπαρμένα εβδομήντα βουλγαρικά σχολεία, χάρη στις δραστηριότητες του Μητροπολίτη Κιλκίς Παρθενίου.
Το 1873, μάλιστα, έκανε την πρώτη αλλά σύντομη εμφάνισή του ο Ουνίτης Επίσκοπος Νείλος Ιζβόρωφ, ενώ το 1875 επισκέφθηκε τα Γιαννιτσά και το Κιλκίς ο ίδιος ο Ουνίτης Επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Ραφαήλ Ποπώφ.
Την ίδια περίοδο εμφανίσθηκαν ρουμανικά σχολεία στην περιοχή του Κάτω Βερμίου (Ξηρολίβαδο και Βέροια), επιχειρήθηκε μάλιστα διείσδυση και στη Νάουσα.
Παρά το γεγονός ότι τα επαναστατικά γεγονότα που ακολούθησαν δεν άφησαν ασυγκίνητους τους Μακεδόνες, ωστόσο οι πρώιμες αυτές επιτυχίες ήταν σαφής δείκτης της δυσφορίας σε βάρος ανωτέρων κληρικών παρά των εθνικών διαφοροποιήσεων.
Είναι εξάλλου ενδεικτικό ότι η βουλγαρική εθνική ιδεολογία, που δεν είχε ακόμη χειραφετηθεί πλήρως από την σερβική επιρροή, βασανιζόταν ήδη από τις πρώτες εκδηλώσεις ενός μακεδονικού σεπαρατισμού, τον οποίο προωθούσε η νεόκοπη ελίτ των Σλαβοφώνων, μορφωμένη στην Αθήνα, το Βελιγράδι ή σε διάφορες ρωσικές πόλεις.
Το σημαντικότερο όμως εμπόδιο για τους Έλληνες δεν ήταν η συγκριτικά μικρή διάδοση της βουλγαρικής, της ρουμανικής και της σερβικής εκπαιδεύσεως αλλά οι ίδιες οι διπλωματικές εξελίξεις. Το καλοκαίρι του 1875 σημειώθηκε χριστιανική εξέγερση κοντά στο Μόσταρ της Ερζεγοβίνης, με αιτήματα οικονομικά.
Παρά την υποχωρητική στάση της Πύλης στις πιέσεις της Αυστροουγγαρίας για μεταρρυθμίσεις, η εξέγερση την άνοιξη του 1876 επεκτάθηκε στη Βουλγαρία, δημιουργώντας έτσι -πέρα από το εκκλησιαστικό- και πολιτικό βουλγαρικό ζήτημα.
Τον Μάιο της χρονιάς εκείνης, η σφαγή από τον μουσουλμανικό όχλο του Γάλλου και του Γερμανού προξένου στη Θεσσαλονίκη, με αφορμή την εμπλοκή τους σε μία περίπτωση εξισλαμισμού καθώς και τα αιματηρά τουρκικά αντίποινα στο βουλγαρικό χωριό Μπατάκ της Ροδόπης οδήγησαν στην κλιμάκωση της ευρωπαϊκής διπλωματικής παρεμβάσεως. Λίγες ημέρες αργότερα (30 Μαΐου), ο «ενδοτικός» στη Δύση Σουλτάνος Αβδούλ Αζίζ δολοφονήθηκε και τον Ιούνιο ακολούθησε η έκρηξη του ατυχούς για το Βελιγράδι Σερβοτουρκικού Πολέμου.
Η ελληνική πολιτική ήταν ενήμερη των εξελίξεων, αλλά αδυνατούσε να παρέμβει ουσιαστικά. Το καλοκαίρι του 1876, ο παλαίμαχος υποστηρικτής των πανορθοδόξων κινημάτων Λεωνίδας Βούλγαρης ενθαρρύνθηκε από Έλληνες και Σέρβους και δραστηριοποίησε το δίκτυο των ενόπλων στη Θεσσαλία και την Μακεδονία. Όμως η ενεργητικότερη συμμετοχή της Ελλάδος στον πόλεμο ήταν αδύνατη, μολονότι επιβεβλημένη από την Ελληνοσερβική Συνθήκη του 1867. Τον Δεκέμβριο του 1876, στη Διάσκεψη της Κωνσταντινουπόλεως οι εκπρόσωποι των Δυνάμεων, ερήμην των Τούρκων, αποφάσισαν τους όρους της ειρηνεύσεως.
Αναφορικά με το βουλγαρικό ζήτημα, προβλεπόταν η δημιουργία δύο αυτοδιοικουμένων βιλαετίων, του ανατολικού και του δυτικού, με πρωτεύουσες το Τύρνοβο και τη Σόφια αντίστοιχα.
Στο δεύτερο βιλαέτι, χάρη στις ρωσικές ενέργειες και παρά την εξαιρετικά ασθενή παρουσία Εξαρχικών μέχρι το 1876, περιλήφθηκαν οι περιοχές της Καστοριάς, της Φλωρίνης και της Εδέσσης.
 |
| Κόμης Ιγκνάτιεφ |
Προτάθηκε μάλιστα από τον Κόμη Ιγκνάτιεφ, κατά τη συζήτηση της συνθέσεως των κοινοτικών συμβουλίων,
η γλώσσα ως κριτήριο
για τον προσδιορισμό της εθνικότητος,
εισήγηση καταστροφική για τα ελληνικά συμφέροντα.
Η διακήρυξη παραχωρήσεως συντάγματος τις τελευταίες ημέρες του Δεκεμβρίου, έργο των Νεοτούρκων και του Μιδάτ Πασά, ακύρωσε τους όρους της διασκέψεως.
Είχε όμως ήδη δημιουργηθεί ένα σοβαρό προηγούμενο για το μέλλον της Μακεδονίας, που κινδύνευε να ακυρώσει τα ελληνικά σχέδια για επέκταση όχι μέχρι τον Αίμο αλλά ούτε καν μέχρι το Μοναστήρι.
Οι μαζικές αναφορές διαμαρτυρίας, που οι Έλληνες πρόξενοι στη Μακεδονία φρόντισαν να υποκινήσουν, δεν ήταν επαρκείς για να αποτρέψουν το επερχόμενο.
Λίγους μόνον μήνες αργότερα, ο κίνδυνος αναζωπυρώθηκε. Από τον Απρίλιο του 1877, ο ρωσικός στρατός άρχισε να προελαύνει στο έδαφος της αυτοκρατορίας. Στην Αθήνα οι μακεδονικοί κύκλοι, με πρωταγωνιστή τον δικηγόρο από το Βογατσικό Στέφανο Δραγούμη, δραστηριοποιήθηκαν με σαφή στόχο την επανάσταση. Θα προηγούνταν αποβάσεις στην Πιερία, την Χαλκιδική αλλά και την Ανατολική Μακεδονία, με απώτερο σκοπό την επαφή με τα ρωσικά στρατεύματα που βρίσκονταν στη Βουλγαρία. Όμως η διστακτικότητα της Ελλάδος να εμπλακεί πλήρως στον πόλεμο, καθυστέρησε την έκρηξη του κινήματος ανεπανόρθωτα, ενώ την ίδια περίοδο (1877) η Μακεδονία μαστίζονταν από ευρείας κλίμακος ληστρικές επιδρομές Αλβανών και άλλων ατάκτων.
 |
| Η Μακεδονική Επανάσταση του 1878 |
Οι Ρώσοι επέβαλαν τη δημιουργία της «Μεγάλης Βουλγαρίας», που θα περιελάμβανε ολόκληρη την Μακεδονία με εξαίρεση την Θεσσαλονίκη, την Χαλκιδική και τις επαρχίες Κοζάνης και Σερβίων. Πολιτικός επίτροπος για την Μακεδονία ορίσθηκε ο πρώην πρόξενος στο Μοναστήρι, ο Χίτροβο. Το Δ΄ Σώμα του Ρωσικού Στρατού θα είχε ως έδρα του τα Σκόπια.
Τις ίδιες ημέρες, στο Λιτόχωρο συγκροτούνταν η «Προσωρινή Κυβέρνησις της Μακεδονίας» με πρόεδρο τον Ευάγγελο Κοροβάγγο, ενώ η επανάσταση εξαπλώνονταν στην Πιερία χάρη στις ενέργειες του Μητροπολίτη Κίτρους Νικολάου, του αρχιτσέλιγκα του Βερμίου Παύλου Μπατραλέξη και των Ολυμπίων ληστανταρτών.
Για μία ακόμη φορά, για λόγους λανθασμένης στρατηγικής, η επανάσταση σύντομα εκφυλίσθηκε και οι δυνάμεις της Πιερίας υποχώρησαν στην Ελλάδα. Όμως στην περιοχή του Βούρινου, με βάση το πατριωτικό δίκτυο που υπήρχε από τα μέσα της δεκαετίας του 1860, είχε ήδη σχηματισθεί από τις 18 Φεβρουαρίου η «Προσωρινή Κυβέρνησις της εν Μακεδονία επαρχίας Ελιμείας».
Πρόεδρός της ήταν ο Ιωάννης Γκοβεντάρος από την Κοζάνη και γραμματέας ο διδάσκαλος Αναστάσιος Πηχιών από την Αχρίδα, πρωτεργάτης του «Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου» της Καστοριάς και αντιπρόσωπος στην ίδια πόλη του «Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων».
Στρατιωτικός διοικητής ορίσθηκε ο οπλαρχηγός Ιωσήφ Λιάτης, επικεφαλής 500 ενόπλων.
Στη διάρκεια των ανοιξιάτικων και των θερινών μηνών του 1878, η κυβέρνηση αυτή ανέλαβε -με την ασθενή υποστήριξη των Αθηνών- να δείξει ότι οι ελληνικές εδαφικές βλέψεις δεν περιορίζονταν στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία.
Την προσπάθεια συνέδραμαν χιλιάδες ένοπλοι -που έφθασαν ίσως τους 15.000- από όλα τα ορεινά συγκροτήματα της περιοχής, ώστε στα τέλη του καλοκαιριού ένας γενικευμένος ανταρτοπόλεμος είχε κλιμακωθεί από την Κοζάνη μέχρι το Μοναστήρι.
Ο χειμώνας του 1878 σταμάτησε -ή μάλλον ανέστειλε- τις επιχειρήσεις.
Στο μεταξύ, το Συνέδριο του Βερολίνου είχε δώσει -περιορισμένη έστω- κρατική υπόσταση στη Βουλγαρία, με τη μορφή δύο αυτονόμων ηγεμονιών.
Η ελληνική αντίδραση είχε καταγραφεί• το ίδιο όμως και η βουλγαρική, που το φθινόπωρο του 1878 πήρε τη μορφή ισχυρού κινήματος στις περιοχές της Κρέσνας και του Ράζλογκ.
Το κίνημα κατεστάλη και η περιοχή του Πιρίν παρέμεινε τουρκική, όπως είχε αποφασισθεί στο Βερολίνο.
Την επομένη χρονιά, τα σώματα της βουλγαρικής εθνοφρουράς έφθασαν μέχρι το Μορίχοβο και τα Κορέστια, για να ηττηθούν και πάλι. Η Ελλάς -και επισήμως πλέον- δεν ήταν η μοναδική διεκδικήτρια της μακεδονικής κληρονομιάς.
Την ήδη δύσκολη κατάσταση χειροτέρευσε κατά πολύ η πραξικοπηματική προσάρτηση της αυτόνομης Ηγεμονίας της Ανατολικής Ρωμυλίας από την βουλγαρική Ηγεμονία της Σόφιας και η συστηματική δράση βουλγαρικών συμμοριών στην Ανατολική Μακεδονία, το φθινόπωρο του 1885.
Η ήττα των Σέρβων στον σύντομο πόλεμο που ακολούθησε και η ατελέσφορη πολύμηνη επιστράτευση (ο «ειρηνοπόλεμος») της Ελλάδος μεγιστοποίησαν τη σημασία της προσαρτήσεως. Η Μακεδονία ήταν σαφώς ο επόμενος στόχος της Σόφιας, η οποία διέθετε και το θάρρος και την τεχνογνωσία για να τον κατακτήσει.
Οι ελληνικές πηγές της περιόδου είναι γεμάτες από μικρές ιστορίες και περιστατικά, που περιγράφουν πώς ο βουλγαρισμός, ως ακμαία πολιτική δύναμη στη Μακεδονία, εκμεταλλεύθηκε και χρωμάτισε όλες τις κοινοτικές και κοινωνικές διαφορές, ειδικά μέσα στα αστικά κέντρα.
Μικροί, έστω, πυρήνες ή προσωπικές παρεμβάσεις ήταν αρκετές, ώστε να εκκινήσουν καταλυτικές αντιδράσεις και να μορφοποιηθούν εθνικο-πολιτικές παρατάξεις.
Το άνοιγμα βουλγαρικού σχολείου, κοινή επιδίωξη τόσο των Εξαρχικών όσο και των Ουνιτών, ήταν η σαφέστερη έκφραση της διαφοροποιήσεως και ταυτόχρονα πολλαπλασιαστής της αναταραχής, με δεδομένη την αρχική άρνηση (1883) της Πύλης να αποδεχθεί εξαρχικούς επισκόπους στα εδάφη της.
Το 1888, σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Τουρκία (Μακεδονία και Θράκη) λειτουργούσαν 485 βουλγαρικά σχολεία με 686 διδασκάλους και 23.600 μαθητές. Το 1893 η Πύλη ανεγνώρισε επισήμως την λειτουργία τους και τα εξομοίωσε λειτουργικά με τα ελληνικά. Παράλληλες ήταν οι επιτυχίες και στο εκκλησιαστικό επίπεδο.
Η Σόφια, εκμεταλλευόμενη τις διακυμάνσεις των ελληνοτουρκικών σχέσεων, πέτυχε τον διορισμό εξαρχικών επισκόπων στην Αχρίδα και τα Σκόπια το 1890, ενώ στα Βελεσά και στο Νευροκόπι το 1894.
Σύμφωνα με έναν υπολογισμό, το 1891 στην περιοχή Καστοριάς 13 μόνο σλαβόφωνα χωριά (σε σύνολο 53) είχαν προσχωρήσει στην Εξαρχία και στην περιοχή Μοναστηρίου 24 από τα 100. Το 1894, οι αριθμοί είχαν αυξηθεί σε 26 και 42 αντίστοιχα.
Και δεν ήταν μόνον οι Βούλγαροι.
Οι Ρουμάνοι προωθούσαν με το ζήλο της νεόκοπης ανεξαρτησίας την δική τους προπαγάνδα κυρίως στο Βιλαέτι του Μοναστηρίου, όπου οι βλάχικες δημογραφικές νησίδες ήταν συμπαγείς.
Το 1887, η ετήσια επιχορήγηση των 29 δημοτικών και των τριών γυμνασίων τους λέγεται ότι έφθανε τα 120.000 φράγκα ετησίως.
Η κάθοδος της Σερβίας προς το Νότο, στη Νις, σε εδάφη που της παραχωρήθηκαν στο Βερολίνο και το όραμα απελευθερώσεως της «παλαιάς Σερβίας», με αυστριακή μάλιστα ενθάρρυνση, προσέθετε έναν ακόμη ορατό διεκδικητή που ήταν διατεθειμένος να επενδύσει πολύ περισσότερα από τους Ρουμάνους στην εκπαίδευση των Μακεδόνων.
Τον ρόλο αυτό ανέλαβε από το 1886 η εκπαιδευτική εταιρεία «Άγιος Σάββας», υπό την επιτήρηση των δύο σερβικών προξενείων που άνοιξαν στα Σκόπια το 1887 και στο Μοναστήρι το 1888.
Το 1887 γράφηκε στον προϋπολογισμό της Σερβίας ποσό τεσσάρων εκατομμυρίων φράγκων για την εξυπηρέτηση ποικίλων εθνικών αναγκών στη Μακεδονία.
Το 1891 η Σερβική Κυβέρνηση, με ρωσική υποστήριξη, αξίωσε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο την τοποθέτηση Σέρβων επισκόπων, τη σύσταση σχολείων και την άδεια χρήσεως της σλαβικής γλώσσης στους ναούς και τα σχολεία των κοινοτήτων που βρίσκονταν εντός του πεδίου των βλέψεων του Βελιγραδίου.
Το Πατριαρχείο καταρχήν αρνήθηκε.
Εκ των πραγμάτων όμως οδηγήθηκε το 1892 σε συμβιβασμό, προκειμένου να κρατήσει εκτός της Εξαρχίας -με τίμημα την ελληνική γλώσσα- όσο το δυνατόν περισσότερες κοινότητες των βορείων επισκοπών.
Στα 1893-94, λειτουργούσαν ήδη στο Κόσοβο 117 σερβικά σχολεία με 5.500 μαθητές.
Είναι επίσης σημαντικό για την εκτίμηση των ελληνικών προβλημάτων και ενδεικτικό των κοινωνικών διεργασιών που επιτελούνταν, ότι ακόμη και σε πόλεις ή χωριά όπου δεν υπήρχε εξαρχική ρουμανική ή σερβική παράταξη, ξεσπούσαν σφοδρές πολιτικές διαμάχες μεταξύ των φιλελευθέρων και των συντηρητικών.
Τί καλύτερο μπορούσε να κάνει η Ελλάς;
Το 1880 προκηρύξεις υπογεγραμμένες από μικτή επιτροπή (ελληνική, σλαβική και αλβανική) ζητούσαν από τους Ευρωπαίους προξένους τη σύσταση προσωρινής κυβερνήσεως και την αυτονόμηση της Μακεδονίας.
Επρόκειτο μάλλον για ένα ακόμη ατελέσφορο και θολό σχέδιο του Λεωνίδα Βούλγαρη.
Όμως ο καιρός των ιδιωτών είχε παρέλθει κι αυτό φάνηκε καθαρά λίγο αργότερα από την εύκολη εξάρθρωση και τη σύλληψη των μελών (1886-7) του δικτύου του Αναστασίου Πηχιών στη Δυτική Μακεδονία.
Η προσάρτηση της Θεσσαλίας, το 1881, είχε φέρει την Μακεδονία πιο κοντά στην Αθήνα και διευκόλυνε σαφώς την επιτήρησή της.
Εξάλλου και ο αριθμός των ελληνικών προξενείων σύντομα αυξήθηκε
στα έξι με έδρες όχι μόνο
την Θεσσαλονίκη και
το Μοναστήρι αλλά και
την Καβάλα,
τις Σέρρες,
τα Σκόπια και
την Ελασσόνα.
Ήταν απαραίτητη πλέον η ενεργητικότερη συμμετοχή των Αθηνών στην εκπαιδευτική διαδικασία καθώς και ο συντονισμός τους με τους εκκλησιαστικούς φορείς και μάλιστα με το Πατριαρχείο. Κανένας όμως από τους δύο στόχους δεν ήταν εύκολο να επιτευχθεί.
Ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων», παρά την σημαντική αύξηση της κρατικής επιχορηγήσεως από 100.000 δραχμές το 1879, σε 250.000 το 1880 και 440.000 το 1883, δεν μπορούσε να καλύψει τις αυξημένες απαιτήσεις.
Στο Βιλαέτι Μοναστηρίου, το 1883 η μέση ετήσια επιχορήγηση των 16 ρουμανικών σχολείων ήταν άνω των 120 λιρών Τουρκίας ανά σχολείο, ενώ των 310 ελληνικών (αλλά και των 74 βουλγαρικών) μόλις το 1/3 του ποσού.
Η καθυστέρηση της κρατικής επιχορηγήσεως οδηγούσε στην αργοπορημένη καταβολή των δεδουλευμένων και πολλές φορές επέτασσε οδυνηρές αποφάσεις περιστολής της λειτουργίας εκπαιδευτηρίων, τα οποία δεν κρίνονταν «εθνικώς» αποδοτικά.
Η έλλειψη πόρων επέτεινε την ένταση στις σχέσεις συλλόγων, κοινοτήτων και προξένων.
Η «Επιτροπή προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας», που διορίσθηκε από το Υπουργείο των Εξωτερικών το 1887, ανέλαβε να ομαλοποιήσει την κρατική χρηματοδότηση αλλά η συγκυρία, μετά τις τεράστιες δαπάνες της επιστρατεύσεως του 1885-86, ήταν εντελώς αρνητική.
Η φειδώ γενικεύθηκε και το 1889 η διαμαρτυρία των εκπαιδευτικών στη Μακεδονία ήταν γενική. Οι νέες περικοπές οδηγούσαν στην ανεπαρκή χρηματοδότηση των μικρών κοινοτήτων, όπου έλλειπαν οι εναλλακτικοί πόροι αλλά ήταν αυξημένες οι εθνικές ανάγκες και έτσι τις οδηγούσαν με μαθηματική ακρίβεια στο εξαρχικό στρατόπεδο. Επρόκειτο για έναν φαύλο κύκλο, που μερικές γενναίες δωρεές ιδιωτών δεν μπορούσαν να ανακόψουν.
 |
| Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ΄ |
Σοβαρά προβλήματα σημάδευσαν την ίδια περίοδο και τις σχέσεις των εκκλησιαστικών με τις ελληνικές προξενικές αρχές, έκφραση των οποίων ήταν και η παραίτηση του Πατριάρχου Ιωακείμ Γ΄, το 1884.
Ειδικά η περίοδος 1886-1894, χαρακτηρίζεται από την αυξημένη παρουσία μητροπολιτών, οι οποίοι ταλαντεύονταν ανάμεσα στην ανάγκη του οικουμενικού θρόνου να αποφύγει την επιδείνωση της ρήξεως με την Εξαρχία -που δεν ήταν άλλωστε το μοναδικό μέτωπο της εκκλησίας στα Βαλκάνια- και στις εθνικές επιταγές, προς τις οποίες τους καλούσαν επιτακτικά -και ενίοτε προσβλητικά- να συμμορφωθούν οι Έλληνες πρόξενοι.
Από την ίδρυση της ΕΜΕΟ στο Ίλιντεν
Το απόγευμα της 3ης Νοεμβρίου του 1893, συγκεντρώθηκαν στο σπίτι του Χρίστο Μπατατζίεφ στη Θεσσαλονίκη ο Ντάμε Γκρούεφ, ο Πέρε Ποπάρσωφ, ο Αντόν Ντιμιτρώφ, ο Χρίστο Τατάρτσεφ και ο Ιβάν Χατζηνικολώφ.
 |
| Οι ιδρυτές της ΕΜΕΟ |
Καρπός της συναντήσεως αυτής ήταν η ίδρυση μίας μυστικής επαναστατικής οργανώσεως, η οποία έμελλε να επηρεάσει τις πολιτικές εξελίξεις στα Βαλκάνια για μισό περίπου αιώνα.
Το θέμα της ονομασίας της οργανώσεως απασχόλησε για αρκετό καιρό τα μέλη της και τελικά αποφασίσθηκε να ονομαστεί «Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση», ενώ η κεντρική επιτροπή της «Κεντρικό Μακεδονικό Επαναστατικό Κομιτάτο».
Η οργάνωση, ωστόσο, έγινε ευρύτερα γνωστή είτε ως «Βουλγαρικά Επαναστατικά Κομιτάτα» είτε ως «Μυστικά Επαναστατικά Κομιτάτα» είτε -σπανιότερα- ως «Εσωτερικά Επαναστατικά Κομιτάτα», του εσωτερικού δηλαδή της Μακεδονίας.
Οι συνωμότες κατάγονταν από χωριά και πόλεις της Μακεδονίας, αλλά λόγω των σπουδών τους είχαν εγκαίρως μυηθεί στην βουλγαρική επαναστατική ιδεολογία και στον Σοσιαλισμό. Όλοι τους επιθυμούσαν την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τον τουρκικό ζυγό αλλά τα σχέδιά τους για την μελλοντική της τύχη ήταν ακόμη συγκεχυμένα.
Στις αρχές του 1894, η συνάντηση των ιδρυτικών μελών επαναλήφθηκε στην οικία του Δημητρώφ και εκεί καθορίσθηκε ο ακριβής σκοπός της οργανώσεως. Στην πορεία της συζητήσεως έγινε λόγος για άμεση προσάρτηση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία αλλά η πρόταση απορρίφθηκε, καθώς ήταν βέβαιο ότι θα προκαλούσε την αντίδραση της Ευρώπης όπως και της άμεσα ενδιαφερόμενης Τουρκίας.
 |
| Η Ανωτάτη Επιτροπή |
Η επιθυμητή ενίσχυση του βουλγαρικού στοιχείου θα εξασφαλιζόταν μόνον μέσα από τις ανάλογες μεταρρυθμίσεις, τις οποίες θα υλοποιούσε η Πύλη.
Στο μεταξύ στη Σόφια οι βουλγαρομακεδονικές οργανώσεις, τις οποίες συγκροτούσαν οι δεκάδες χιλιάδες μετανάστες που εργαζόταν εκεί περιστασιακά ή μόνιμα, κατάφεραν το 1894-95 να συστήσουν για τον συντονισμό τους μία «Ανωτάτη Επιτροπή» (βουλγαριστί Βερχόβεν Κομιτέτ) με την βοήθεια της Κυβερνήσεως Στόιλωφ και στρατηγικό στόχο μία επιθετικότερη πολιτική έναντι της Τουρκίας.
Πραγματικός αρχηγός της επιτροπής ήταν ο Στρατηγός Ιβάν Τσόντσεφ, φίλος του Ηγεμόνος Φερδινάνδου και εικονικός ο Καθηγητής Στογιάν Μιχαϊλόφσκι.
 |
| Μπόρις Σαράφωφ |
 |
| Γκότσε Ντέλτσεφ |
Ήταν εμφανές ότι οι δύο οργανώσεις συνέπλεαν και ότι ήταν απαραίτητη η ανάδειξη των ιδεολογικών τους αποκλίσεων.
Δεν ήταν όμως η ευκολώτερη υπόθεση.
Οι θέσεις της «Εσωτερικής Οργανώσεως» διευκρινίσθηκαν ακόμη περισσότερο το καλοκαίρι του 1896, όταν ανατέθηκε στον Γκόρτσε Πετρώφ και τον Γκότσε Ντέλτσεφ -σε δύο νεώτερα και δυναμικά στελέχη- η επεξεργασία ενός πληρέστερου καταστατικού οργανισμού.
Στο νεώτερο αυτό κείμενο έντονη και ορατή ήταν η επίδραση της βουλγαρικής επαναστατικής λογοτεχνίας και κυρίως η επίδραση του καταστατικού της επαναστατικής οργανώσεως που είχε δράσει στη Βουλγαρία πριν από το 1878.
 |
| Εξαρχία και ΕΜΕΟ |
Στις τάξεις της περιελάμβανε πλέον, με την εξαίρεση των πολιτικών, διακεκριμένους πολίτες, πολλοί από τους οποίους ξεχώριζαν για τις μακεδονικές τους ευαισθησίες. Το καλοκαίρι του 1896, η «Εταιρεία» ήταν σε θέση να οργανώσει στη Θεσσαλία έξι ένοπλα σώματα, τα οποία θα ξεκινούσαν κίνημα όχι επαναστατικό κατά των Τούρκων αλλά «διαμαρτυρήσεως κατά των βουλγαρικών αξιώσεων». Κυριότερος από τους Μακεδόνες και άλλους οπλαρχηγούς, παλαιμάχους του 1878 που επιστρατεύθηκαν για την περίσταση, ήταν ο Αθανάσιος Μπρούφας, κτίστης από το Κριμίνι του Βοΐου.
Σε αντίθεση με τα άλλα πέντε σώματα, που δεν ξεπέρασαν την παραλία της Πιερίας, το σώμα του Μπρούφα κατάφερε να διεισδύσει στη Μακεδονία και να φθάσει στο οροπέδιο του Μοριχόβου, έξω από το Μοναστήρι. Εκεί, μετά από σειρά συμπλοκών, ο Μπρούφας σκοτώθηκε και αρκετοί άνδρες του κατέληξαν στις τουρκικές φυλακές.
 |
| Αθανάσιος Μπρούφας |
Η νέα ελληνική ανταρτική αποτυχία και η συντριβή του στρατού στο πεδίο της μάχης έδωσε στα βουλγαρικά κομιτάτα την ευκαιρία που ανέμεναν.
Οι προσχωρήσεις προς την Εξαρχία εντάθηκαν στη λεγόμενη «μέση ζώνη» (οροθετημένη βορείως από το Μοναστήρι, τη Στρώμνιτσα και το Μελένικο), που εκ των πραγμάτων αποτελούσε πλέον το βορειότερο σημείο των ελληνικών διεκδικήσεων.
Η άφιξη εξαρχικού μητροπολίτη στο Μοναστήρι, τον Δεκέμβριο του 1897, ήταν ενδεικτική των τουρκικών προθέσεων, ενώ οι φήμες οργίαζαν ότι σύντομα θα ακολουθούσαν τοποθετήσεις στην Καστοριά και την Φλώρινα.
Τα κομιτάτα, με την άνεση των περιστάσεων, ξεκίνησαν μία συστηματική και εκτεταμένη εκστρατεία μερικών δεκάδων δολοφονιών σημαινόντων στελεχών της ελληνικής παρατάξεως -των πλέον φανατικών- γνωστών ως «Γραικομάνων».
Ο απολογισμός της διετίας 1898-1900 ήταν θετικότατος. Η παρουσία ικανών στελεχών, όπως ο Πάβλε Χριστώφ και ο Ποπτράικωφ, συνετέλεσε στην οργάνωση ενόπλων πυρήνων στην ευρύτερη περιοχή της Καστοριάς.
Ο εξοπλισμός των εξαρχικών χωριών κλιμακώθηκε με όπλα αγορασμένα κατά ένα μεγάλο μέρος τους στην Αθήνα, με τη βοήθεια ενός προσεκτικά οργανωμένου δικτύου.
Οι παράλληλες δολοφονίες μερικών εισπρακτόρων και ενοικιαστών φόρων προσέδωσαν στο Κομιτάτο τον απαραίτητο μανδύα του τυραννοκτόνου. Είναι βέβαιο ότι η πρόοδός του θα ήταν ταχύτερη, εάν δεν σπαρασσόταν από εσωτερικές έριδες, που προκαλούσε η επιφυλακτικότητα των εντοπίων οπλαρχηγών.
Η διάσταση αυτή αντικατοπτρίσθηκε κυρίως στην άρνηση του Κώτα Χρήστου από τη Ρούλια να υπηρετήσει υπό τις διαταγές του νεοαφιχθέντος από την Βουλγαρία Μαρκώφ (1900) εναντίον των συμπατριωτών του Πατριαρχικών και στην σταδιακή του απομάκρυνση από την Εσωτερική Οργάνωση.Ένα μέρος του προβλήματος ήταν ιδεολογικό. Γι' αυτό, το άπλωμα και η ωρίμανση της οργανώσεως ως επαναστατικού μηχανισμού σε ολόκληρη την Μακεδονία οδήγησε σύντομα σε νέα αναθεώρηση των καταστατικών της κειμένων.
Η οργάνωση επιχείρησε -τυπικά τουλάχιστον- να ενώσει στο όνομα της αυτονομίας όλους τους καταπιεσμένους της Ευρωπαϊκής Τουρκίας κι όχι μόνον τους Βουλγάρους, όπως αρχικά είχε προσπαθήσει.
Μέλη της στο εξής θα μπορούσε πλέον να είναι «κάθε Μακεδόνας και Αδριανουπολίτης [δηλαδή Θραξ]» ο οποίος πληρούσε όσες προϋποθέσεις όριζε το καταστατικό.
Σκοπός της ήταν η πλήρης πολιτική αυτονομία της Μακεδονίας και της Θράκης αλλά στον αγώνα για την επίτευξή του έπρεπε να συμμετέχουν «όλοι οι δυσαρεστημένοι» και όχι μόνον το βουλγαρικό στοιχείο της Μακεδονίας και της Θράκης.
Το πρώτο εξάμηνο του 1902 εκδόθηκε το νέο καταστατικό και ο οργανισμός της «Μυστικής Μακεδονοαδριανουπολιτικής Επαναστατικής Οργανώσεως», γνωστής πλέον ως ΕΜΕΟ, τα οποία είχαν επεξεργασθεί ο Ντέλτσεφ και ο Πετρώφ.
 |
| Απαγωγή της Μις Στόουν |
Το «άνοιγμα» της ΕΜΕΟ προς όλους τους πληθυσμούς ήταν βέβαια ένας τακτικός ελιγμός.
Η πορεία για την τελική εξέγερση είχε δρομολογηθεί, οι ένοπλες ομάδες ανασυντάσσονταν και ο μηχανισμός αποκεντρώνονταν, ώστε να διευκολυνθεί η δράση.
Ήδη πριν από την άνοιξη του 1902 οι συγκρούσεις των ομάδων με τον τουρκικό στρατό κλιμακώθηκαν. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς έφθασε στην πατρίδα του Ζαγορίτσανη (Βασιλειάδα Καστοριάς) ο Συνταγματάρχης Γιαγκώφ, βασικό στέλεχος των Βερχοβιστών, μαζί με ένοπλο σώμα, με σκοπό να υποκινήσει το συντομώτερο εξέγερση, την οποία θα στήριζαν τόσο η Βουλγαρία όσο και η Ρωσία.
Οι τοπικοί οπλαρχηγοί Τσακαλάρωφ, Κλιάσεφ, Μήτρος Βλάχος κ.ά. αντιτάχθηκαν στην ιδέα, υποδεικνύοντας το απαράσκευο της περιοχής και την έλλειψη όπλων.
Εξάλλου, τον Ιούλιο ισχυρός σεισμός είχε προξενήσει σοβαρές καταστροφές στην Κεντρική κυρίως Μακεδονία.
Αλλά οι Βερχοβιστές δεν κάμφθηκαν.
Το φθινόπωρο του 1902, ο Γιαγκώφ προχώρησε σε επιχειρήσεις χωρίς την βοήθεια των εντοπίων οπλαρχηγών, ενώ ο Στρατηγός Τσόντσεφ ηγήθηκε μεγάλου σώματος στην περιοχή της Τζουμαγιάς και του Ράζλογκ.
Μολονότι στο κίνημα ενεπλάκησαν εκόντα-άκοντα αρκετά χωριά, η κατάληξη ήταν ατυχής και η επέμβαση ατάκτων βασιβουζούκων καταστροφική.
Όμως το όφελος για την Βουλγαρία ήταν διπλωματικό. Η χαλιναγώγηση των κομιτάτων, που τόσο επιτακτικά ζητούσαν οι Δυνάμεις, ήταν αδύνατη χωρίς την εφαρμογή μεταρρυθμίσεων, για τις οποίες πίεζε τόσο η Βουλγαρική Κυβέρνηση όσο και η ΕΜΕΟ.
Στα τέλη Νοεμβρίου του 1902, η Πύλη συμφώνησε στην τοποθέτηση του Χουσεΐν Χιλμή Πασά στη θέση του Γενικού Διοικητού των ευρωπαϊκών κτήσεών της, με σκοπό την αποκατάσταση της ομαλότητος.
Τον επόμενο μήνα, μετά από τη συνάντησή τους στη Βιέννη, οι Υπουργοί Εξωτερικών της Ρωσίας και της Αυστροουγγαρίας Λάμσντορφ και Γκολουχόφσκι, εισηγήθηκαν μεταρρυθμίσεις στην οθωμανική χωροφυλακή και αγροφυλακή, τον επαναπροσδιορισμό της δεκάτης, την χρηστή διαχείριση των προσόδων και την αμνήστευση των πολιτικών κρατουμένων.
Το «Πρόγραμμα της Βιέννης» έγινε αποδεκτό, αλλά στην πράξη δεν ήταν εφαρμόσιμο.
Σε ολόκληρη την Μακεδονία κατά την άνοιξη του 1903 υπήρχαν περίπου 2.700 ένοπλοι οπαδοί των κομιτάτων (τουρκιστί κομιτατζή), κατανεμημένοι σε τουλάχιστον 90 συμμορίες.
Οι ελευθερωμένοι πολιτικοί κρατούμενοι είχαν επιστρέψει αμέσως στις μάχιμες θέσεις τους. Το τελευταίο συνέδριο της ΕΜΕΟ πριν από το Κίνημα του Ίλιντεν πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1903, στο Σμίλεβο.
Κατά τις εργασίες του επικυρώθηκε η απόφαση του Συνεδρίου του Ιανουαρίου 1903 για επανάσταση, απόφαση που σύμφωνα με το πρωτόκολλο ήταν αποτέλεσμα τόσο της καταστάσεως στον χώρο της Μακεδονίας όσο και της δυσμενούς θέσεως, στην οποία είχε περιέλθει η οργάνωση μετά από τις συλλήψεις στελεχών της το 1901.
Την επικύρωση της αποφάσεως αυτής ουσιαστικά εκβίασε ο Πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής της ΕΜΕΟ, ο Ιβάν Γκαρβάνωφ και οι άνθρωποί του, οι οποίοι -κατά τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών- φρόντισαν με απειλητικές επιστολές να αποσπάσουν τη συναίνεση των συνέδρων, παρά τις ισχυρές αντιρρήσεις που προέβαλε ο Πετρώφ με το επιχείρημα της μη καλής προετοιμασίας του πληθυσμού.
Στους επόμενους μήνες, οι δραστηριότητες της ΕΜΕΟ κατέστησαν σαφέστερα τα πραγματικά της σχέδια.
Οι βομβιστικές ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν σε διαφόρους στόχους, έδειχναν ότι κάτι σοβαρό ετοιμάζεται.
Το κύμα των βομβιστικών επιθέσεων, που ξέσπασε μέσα στην πόλη της Θεσσαλονίκης στα τέλη Απριλίου εναντίον στόχων που συνδέονταν με ευρωπαϊκά συμφέροντα, έκαναν τις υποψίες βεβαιότητα, μολονότι οι πραγματικοί δράστες ήταν μία ομάδα νεαρών αναρχικών χαλαρά συνδεδεμένη με την ΕΜΕΟ.
Οι πλέον τεκμηριωμένες πληροφορίες για την τραγική αυτή περίοδο προέρχονται από την διπλωματική αλληλογραφία της εποχής. Έγραφε χαρακτηριστικά ο Γάλλος υποπρόξενος στο Μοναστήρι:
«Τα κομιτάτα τους εξωθούν [τους χωρικούς] με κάθε τρόπο στην εξέγερση και συνεχίζουν ενεργά τις ραδιουργίες τους, οι οποίες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος.
Από τα παραπάνω γεγονότα προκύπτει ότι δολοφονούν χωρίς οίκτο τους προδότες καθώς κι εκείνους που αρνούνται να δώσουν χρήματα».
Πολύ πιο αναλυτικός ήταν ο Βρετανός πρόξενος στα Σκόπια, ο Fontana, ο οποίος έγραφε ότι η βουλγαρική κοινότητα της πόλεως του Στιπ εργαζόταν πρόθυμα
«…για μία γενική εξέγερση των Βουλγάρων και [ότι] είναι έτοιμοι να σφαγιαστούν προκειμένου να πετύχουν το στόχο που έχουν, δηλαδή Ή Μακεδονία για τους Μακεδόνες', που, αναμφίβολα, σημαίνει Ή Μακεδονία για τους Βουλγάρους'…».
Και συμπλήρωνε:
«Οι χωρικοί σε πολλά μέρη, είναι αλήθεια, δεν έχουν παρά ελάχιστες βλέψεις και με μισή καρδιά μόνο επιθυμούν να ξεσηκωθούν.
Παίζουν ηρωικά τραγούδια και πατριωτικούς σκοπούς στη βουλγάρικη γκάιντα, δέχονται όπλα, επεκτείνουν τη φιλοξενία τους σε περιπλανώμενες συμμορίες και συνεισφέρουν στους πόρους του Κομιτάτου με λίγο-πολύ στωική, αν όχι ηρωική, υπομονή.
Είναι όμως αμφίβολο κατά πόσο η ιδέα που έχουν γενικά για τον πατριωτισμό ή την εθνικότητα ξεπερνάει το μίσος που τους έχει καλλιεργηθεί εναντίον του Τούρκου και την αντιπάθειά τους για την καταβολή φόρων σ' αυτόν.
Στις πόλεις, ωστόσο, το αίσθημα που κυριαρχεί στους Βουλγάρους προεστούς, δασκάλους και στην πλειοψηφία των Βουλγάρων πολιτών, είναι πολύ βαθύτερο και η εκπαίδευση των μαθητών στα βουλγαρικά γυμνάσια είναι μόνο ένας αντίλαλος αυτού του αισθήματος».
Κάτω από αυτές τις συνθήκες και οι πλέον αισιόδοξοι παράγοντες της ΕΜΕΟ δεν θα μπορούσαν λογικά να περιμένουν την επιτυχία μιας γενικευμένης επαναστατικής εξεγέρσεως, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο.
Η αμετάκλητη όμως πορεία τους προς ένα γενικό ολοκαύτωμα εξηγείται από τις συγκεκριμένες τους διπλωματικές επιδιώξεις: η Ευρώπη έπρεπε να επέμβει άμεσα. Τα γεγονότα που επακολούθησαν, δικαίωσαν εν μέρει μόνον τις επιλογές των Βουλγάρων επαναστατών.
Το κίνημα του Ιουλίου, γνωστότερο ως Κίνημα του Ίλιντεν επειδή εκδηλώθηκε την ημέρα της εορτής του Προφήτη Ηλία, καταπνίγηκε -όπως άλλωστε αναμενόταν- ταχύτατα με βαρύτατες απώλειες, παρά την σημαντική βοήθεια που διοχετεύθηκε από την Βουλγαρία. Μολονότι τα τούρκικα κονάκια σε αρκετά τσιφλίκια πυρπολήθηκαν, η στρατιωτική αποτυχία ήταν πλήρης και τα βραχυπρόθεσμα διπλωματικά οφέλη όχι τα αναμενόμενα.
Τον Σεπτέμβριο του 1903 στο κυνηγετικό περίπτερο του Φραγκίσκου Ιωσήφ, στην πόλη Murzsteg της Στυρίας, στο περιθώριο της συναντήσεως των αυτοκρατόρων της Ρωσίας και της Αυστροουγγαρίας, ετοιμάσθηκε νέο μεταρρυθμιστικό σχέδιο που τελικώς έγινε αποδεκτό τόσο από την Πύλη όσο και από τις άλλες Δυνάμεις.
Το σχέδιο αποσκοπούσε στην εφαρμογή των συμφωνηθέντων στη Βιέννη και στην αποκατάσταση των ζημιών και της ειρήνης, πριν η παθούσα Μακεδονία οδηγηθεί σε νέο επαναστατικό κύκλο. Συγκεκριμένα, προέβλεπε την τοποθέτηση δύο πολιτικών πρακτόρων (Ρώσου και Αυστριακού) στο πλευρό του Χιλμή, ως συμβούλων, την αναδιοργάνωση της χωροφυλακής από Ευρωπαίους αξιωματικούς, την αναμόρφωση των διοικητικών περιφερειών ώστε να περικλείουν, κατά το δυνατόν, εθνολογικά ομοιογενείς πληθυσμούς, την αναδιοργάνωση των διοικητικών και δικαστικών θεσμών προς όφελος των Χριστιανών, τον ορισμό εξεταστικών επιτροπών για τα πολιτικά εγκλήματα, την οικονομική ενίσχυση των πληγέντων πληθυσμών, την διάλυση των ατάκτων στρατιωτικών σωμάτων και την εφαρμογή των νέων φοροεισπρακτικών μεθόδων που είχαν αποφασισθεί στη Βιέννη.
Η αυτονομία δεν είχε επιτευχθεί, όμως οι καταστροφές των κωμοπόλεων του Κρουσόβου και της Κλεισούρας και δεκάδων άλλων χωριών με αμφίβολη συμμετοχή στο κίνημα, οι δηώσεις, οι εξανδραποδισμοί και οι 40.000 άστεγοι πρόσφυγες κατάφεραν τελικά να δημοσιοποιήσουν στην Ευρώπη την προπαγάνδα της ΕΜΕΟ και της Βουλγαρίας περί του Μακεδονικού Ζητήματος. Ήταν μία σημαντικότατη υποθήκη για τα επόμενα χρόνια.
Ο Μακεδονικός Αγώνας
Την ίδια περίοδο που οι Δυνάμεις εργαζόταν για την ειρήνευση στη Μακεδονία, η Ελληνική Κυβέρνηση άρχισε να εξετάζει σοβαρά το ενδεχόμενο της ενεργητικότερης αναμίξεώς της. Δεν επρόκειτο για αιφνιδιασμό.
Ήδη είχε εκκινήσει από τις αρχές του αιώνος η χορήγηση γενναιοτέρων παροχών για την εκπαίδευση των Μακεδόνων αλλά και οι σκέψεις ότι μόνον η βία θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τη βία.
Τα ελληνικά εκπαιδευτήρια έφθαναν πλέον τα 1.000, με περίπου 70.000 μαθητές. Στον χώρο της εκκλησίας είχαν σημειωθεί επίσης σοβαρές μεταβολές.
Το σημαντικότερο βήμα ήταν η πρόσκληση του τέως Οικουμενικού Πατριάρχου Ιωακείμ Γ΄ να αναλάβει και πάλι τον θρόνο του, με την υποστήριξη της Ελληνικής Κυβερνήσεως (Μάρτιος 1901).
ο Γερμανός Καραβαγγέλης στην Καστοριά, ο Χρυσόστομος Καλαφάτης στη Δράμα, ο Ιωακείμ Φορόπουλος στο Μοναστήρι κ.ά.
Όλοι τους κινήθηκαν ανοιχτά πλέον για την ελληνική εθνική υπόθεση και επιθετικότερα από όλους ο Καστοριάς Γερμανός, που προσανατολίσθηκε αμέσως στη διάσπαση του δικτύου του Βουλγαρικού Κομιτάτου και στη συγκρότηση ενόπλων ομάδων, με τον προσεταιρισμό του Κώτα Χρήστου και άλλων δυσαρεστημένων στελεχών της ΕΜΕΟ.
 |
| Ιων Δραγούμης |
Μέσα από την πόλη αυτή, που τα δίκτυά της απλωνόταν σε ολόκληρη την Μακεδονία, ξεκίνησε η σύσταση πυρήνων, δηλαδή ελληνικών εθνικών επιτροπών, γνωστών ως «Άμυνα».
Στελεχώθηκαν από τους πλέον τολμηρούς και ελληνομορφωμένους παράγοντες της πόλεως και των κωμοπόλεων, που έβλεπαν ότι η επιθετική πολιτική του Κομιτάτου έθετε σε κίνδυνο ολόκληρο το κοινωνικό και οικονομικό εποικοδόμημα. Όπλα άρχισαν να καταφθάνουν στη Μακεδονία με τις ενέργειες των παλαιών στελεχών της «Εθνικής Εταιρείας», που υπηρετούσαν ως αξιωματικοί στη Θεσσαλία.
Ο Δραγούμης έγραφε παντού φλογερές επιστολές, ζητώντας μάλιστα από τον γαμπρό του Παύλο Μελά να προετοιμάσει στρατιωτικό πραξικόπημα, με επικεφαλής τον Στρατηγό Τιμολέοντα Βάσσο, για να σώσουν την Μακεδονία.
Τα προξενεία έλαβαν οδηγίες να ενισχύσουν την άμυνα. Μάλιστα, κάτω από τις πιέσεις του Καραβαγγέλη, ο κύκλος των Δραγούμηδων έστειλε το πρώτο ένοπλο σώμα από έντεκα Κρητικούς (Μάιος 1903).
Το σώμα συγκρούσθηκε με τους Βουλγάρους την πρώτη κιόλας ημέρα της Εξεγέρσεως του Ίλιντεν και φυγαδεύτηκε με πολλές δυσκολίες στην Ελλάδα.
Τον Δεκαπενταύγουστο του 1903, με υποκίνηση των μακεδονικών συλλόγων των Αθηνών, πραγματοποιήθηκε συλλαλητήριο με αφορμή τα δραματικά γεγονότα που εκτυλίσσονταν στη Μακεδονία. Ακολούθησε η απόφαση για την αποστολή δύο διερευνητικών αποστολών, αφενός των τεσσάρων αξιωματικών (Κοντούλης, Κολοκοτρώνης, Παπούλας, Μελάς) και αφετέρου του διερμηνέα της Πρεσβείας Κωνσταντινουπόλεως, Γεωργίου Τσορμπατζόγλου.
Οι εργασίες των αποστολών ολοκληρώθηκαν μόλις το καλοκαίρι του 1904 αλλά οι εισηγήσεις τους δεν συνέπιπταν. Ακόμη και οι απόψεις των αξιωματικών μεταξύ τους διίσταντο.
Η σύλληψη του Κώτα, μετά από κατάδοση του Γερμανού Καραβαγγέλη, ενέτεινε τους προβληματισμούς, εάν δηλαδή υπήρχαν πράγματι περιθώρια ανατροπής της βουλγαρικής οργανωτικής υπεροχής.
Όμως στην πράξη η αντίστροφη πορεία είχε δρομολογηθεί ήδη από την άνοιξη.
Τότε τοποθετήθηκε πρόξενος στο Μοναστήρι ο Δημήτριος Καλλέργης και στη Θεσσαλονίκη ο Λάμπρος Κορομηλάς, ενώ παράλληλα αποσπάσθηκε στο Υπουργείο των Εξωτερικών μία ομάδα αξιωματικών, προκειμένου να αναλάβουν υπηρεσία στα προξενεία και τα υποπροξενεία, ως «ειδικοί γραφείς».
Στα τέλη Μαΐου, πρώην εταίροι της «Εθνικής Εταιρείας» ίδρυσαν το «Μακεδονικόν Κομιτάτον» με πρόεδρο τον ιδιοκτήτη της ανερχόμενης εφημερίδος Εμπρός, τον Δημήτριο Καλαποθάκη, πρώην διευθυντή του πολιτικού γραφείου του Τρικούπη.
Από το ιδρυτικό κείμενο του καταστατικού φαίνεται ότι το Κομιτάτο ανέλαβε ευρύτατες αρμοδιότητες, που επεκτείνονταν στους τομείς της στρατολογίας και της προπαρασκευής σωμάτων. Μολονότι η Ελληνική Κυβέρνηση κάλυπτε τα έξοδά του και όριζε τα μισά μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, ήταν σαφές ότι η παράλληλη δράση ιδιωτών και κράτους εγκυμονούσε περιπλοκές.
Στα επόμενα χρόνια, ο συντονισμός των επιχειρήσεων και η κατανομή ανδρών και υλικού ήταν κάθε άλλο παρά απρόσκοπτα.
Στα τέλη Ιουλίου του 1904, η αποστολή νέων σωμάτων είχε αποφασισθεί.Στα μέσα Αυγούστου κατάφερε να διεισδύσει το σώμα του Θύμιου Καούδη και λίγο αργότερα, αυτό του Παύλου Μελά.
Οι διπλωματικές υπηρεσίες παρακολούθησαν την πορεία και τη δράση τους από μακριά, μέσω των διαθέσιμων πληροφοριοδοτών, με αναμφίβολη ικανοποίηση για τις πρώτες ελληνικές επιτυχίες, προσηλωμένες όμως περισσότερο στα φαινόμενα παρά στην ουσία της ένοπλης συγκρούσεως, που εντοπίζονταν περισσότερο στη φοβερή ψυχολογική πάλη που διαδραματίζονταν στις καρδιές των χωρικών.
Ο θάνατος του Παύλου Μελά, τον Οκτώβριο του 1904, σημάδεψε την πορεία του Μακεδονικού Αγώνος με πολλούς τρόπους.
Φυσιογνωμία ευγενική και καλοπροαίρετη, ιδεολόγος και ευσυγκίνητος, αν και πρόθυμος να υιοθετήσει τους τύπους της κλέφτικης παραδόσεως, στην ουσία αδυνατούσε να εφαρμόσει τους σκληρούς κανόνες και να υποστεί τους σωματικούς κόπους του ανορθόδοξου πολέμου και έτσι αναδείχθηκε σε τραγικό ήρωα.
.jpg)
Οι δύο αυτές ομάδες μαζί με τους άνδρες του Καούδη έδωσαν τα πρώτα κτυπήματα στην βουλγαρική παράταξη, αποκαθιστώντας για πρώτη φορά το ελληνικό γόητρο στα μάτια του εντόπιου πληθυσμού.Ο χειμώνας ανέστειλε την πολεμική δραστηριότητα. Οι προετοιμασίες για την εαρινή (1905) αντεπίθεση άρχισαν με την κάθοδο του ειδικού γραφέως, Ανθυπολοχαγού Κωνσταντίνου Μαζαράκη-Αινιάν στην Αθήνα.
Ο Μαζαράκης, μεταφέροντας τις απόψεις του Κορομηλά, προσπάθησε να προωθήσει την λύση της ενιαίας διευθύνσεως του Αγώνος από το Γενικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης, υποδεικνύοντας τις αδυναμίες του Κομιτάτου.
Όμως το τελευταίο διέθετε ήδη αρκετή πολιτική κάλυψη και το απαραίτητο γόητρο για να εξουδετερώσει κάθε προσπάθεια περιστολής των δραστηριοτήτων του. Παρά το ακμαίο ηθικό, στην πράξη η ελληνική αντεπίθεση ήταν πολύ πιο σύνθετη και πολύπλοκη υπόθεση.
Περισσότερο δυσχερής και από τον ανταρτοπόλεμο των βουνών ήταν η διοργάνωση της υποδομής, ο επιτελικός σχεδιασμός και η συνεπής υλοποίησή του, με δεδομένη την διασπορά και την επικάλυψη των κέντρων λήψεως αποφάσεων, από τα γραφεία της εφημερίδος Εμπρός και το Υπουργείο των Εξωτερικών στην Αθήνα έως τα κορφοβούνια του Βιτσίου, τα χωριά του Βοΐου και τις εθνικές επιτροπές των κωμοπόλεων με όλες τις ιδιαιτερότητές τους.Ως κυρίαρχη μορφή στο επίπεδο αυτό προέβαλε ο Κορομηλάς, ο αποστολέας εκατοντάδων δυναμικών και παρορμητικών επιστολών προς το Υπουργείο των Εξωτερικών. Είναι μαρτυρημένο ότι ο Κορομηλάς είχε επίγνωση των ανωτέρων ικανοτήτων του και ότι χαρακτηριζόταν από μία εκκεντρικότητα, που μερικές φορές υπονόμευε τις συνεργασίες του• αλλά είναι υπεράνω αμφιβολιών ότι ο Γενικός Πρόξενος ήταν εκ των ουκ άνευ συντελεστών του Αγώνος.
Όντως, από τα γραφόμενά του γίνεται σαφές ότι ο Κορομηλάς με το προσωπικό του κύρος προσπάθησε και κατάφερε να παρασύρει την Ελληνική Κυβέρνηση σε μία ενεργότερη συμμετοχή απ' αυτήν της περιόδου 1903-1904. Πριν καλά-καλά επιτύχει την έγκριση των απαραίτητων δαπανών, από τον Ιανουάριο του 1905 οραματιζόταν την επέκταση των επιχειρήσεων στην Κεντρική και την Ανατολική Μακεδονία, μέχρι το Μελένικο και τη Στρώμνιτσα.
Επίσης, είχε προχωρήσει στην οργάνωση του λαθρεμπορίου όπλων και του εξοπλισμού της ενδοχώρας μέσω του προξενείου, προκαταλαμβάνοντας ίσως μερικές φορές την ίδια την κυβέρνηση με το πάθος και τη ρητορεία του.
Μόνιμη επωδός ήταν η παραγγελία χιλιάδων όπλων και πυρομαχικών.
Συνεργάτες του είχε τους «ειδικούς γραφείς», που ως τομεάρχες, μέσω έμπιστων πρακτόρων, παρακολουθούσαν τις εξελίξεις, επισκέπτονταν, γνώριζαν και φωτογράφιζαν πρόσωπα και πράγματα, συνέτασσαν αναφορές προς το Μακεδονικό Κομιτάτο και έκαναν καθημερινές ακροάσεις μέσα στο κτίριο του Γενικού Προξενείου επιτηρούμενοι ασφυκτικά από τις οθωμανικές αρχές.
Την ίδια εποχή και στο Μοναστήρι κυριαρχούσε ο προβληματισμός για το μέλλον των επιχειρήσεων. Ελλείψει ανωτέρων διαταγών, οι διπλωμάτες επιθυμούσαν την αποτύπωση ενός σχεδίου, την ορθολογική διασπορά των σωμάτων, την εκ των προτέρων κατανομή στρατηγικών καθηκόντων, επιφυλάσσοντας για τον συντονιστικό ρόλο κάποιον αποσπασμένο στο προξενείο αξιωματικό, όπως ακριβώς πρότεινε και ο Κορομηλάς για το Βιλαέτι Θεσσαλονίκης.
Οι εξελίξεις έδειξαν πόσο δίκαιο είχαν.
Αλλά η «ομοιόμορφος ενέργεια», η «ενδελεχής παρασκευή του εδάφους» και η «πλήρης οργάνωσις» που ο Κορομηλάς και οι συνάδελφοί του ζητούσαν προκαταβολικά, παρέμειναν ένα απραγματοποίητο όνειρο.
Παρά τους προβληματισμούς, την άνοιξη του 1905 στη Μακεδονία βρέθηκαν τουλάχιστον 565 άνδρες, οργανωμένοι σε ευμεγέθη σώματα, υπό την διοίκηση κυρίως αξιωματικών του ελληνικού στρατού και την διοικητική εποπτεία του Κομιτάτου.
Την ίδια περίοδο στην Κεντρική Μακεδονία ενεργοποιούνταν περίπου 122 άνδρες, υπό την διοίκηση υπαξιωματικών και τοπικών οπλαρχηγών (επτά ομάδες) καθώς και 109 πολιτοφύλακες (12 ομάδες). Πλέον τούτων, αναμένονταν άμεσα άλλοι 178 άνδρες.
Το φθινόπωρο, στην ίδια περιοχή βρίσκονταν ανεπτυγμένες 13 ομάδες ανταρτών (215 άνδρες) έναντι περίπου ισαρίθμων ενόπλων Βουλγάρων και 32 ομάδες πολιτοφυλάκων (183 άνδρες). Επιπλέον, στην Ανατολική Μακεδονία ήδη μετριόταν, τον Νοέμβριο του 1905, 14 μικρά σώματα με 85 άνδρες συνολικά.
Η ταυτόχρονη παρουσία 1.000 περίπου ενόπλων Ελλήνων τη στιγμή που ήδη υπήρχαν ενδείξεις ότι ο τουρκικός στρατός εγκατέλειπε την προηγούμενη παθητική του στάση, ήταν επόμενο να προκαλέσει σωρεία ατυχημάτων και εκατομβών, με γνωστότερα θύματα τους αξιωματικούς Μαρίνο Λυμπερόπουλο (Κρόμπας), Μιχαήλ Μωραΐτη (Κόδρος) και Σπυρίδωνα Φραγκόπουλο (Ζόγρας). Από την άλλη όμως μεριά, η αύξηση των πολιτοφυλακών, η προώθηση στο Μορίχοβο και την Ανατολική Μακεδονία, η επέκταση του ελέγχου στα Καστανοχώρια και στις πεδιάδες βορείως και νοτίως της Φλωρίνης και η εξασφάλιση ζωτικών οδικών αρτηριών γύρω από το Μοναστήρι μέσα σε δέκα μήνες ήταν στρατηγικά πλεονεκτήματα με αναμφίβολη σημασία.
Όμως ο Αγώνας δεν είχε ακόμη κριθεί. Από τις αρχές του 1906, όταν πέρασε ο πρώτος ενθουσιασμός, φάνηκαν στο Βιλαέτι Μοναστηρίου τα προβλήματα, τα οποία εγκαίρως είχαν επισημάνει οι διπλωμάτες: αποσύνθεση των σωμάτων στη βόρεια ζώνη, αδυναμία παρακολουθήσεως των ενεργειών στη νότια ζώνη, αρρυθμία στην οικονομική διαχείριση, έλλειψη στελεχών στα κέντρα και συντονισμού στην είσοδο και ανάπτυξη των σωμάτων.
Οι συνέπειες ήταν άμεσες και τραγικές: ο Γεώργιος Σκαλίδης σκοτώθηκε τον Μάρτιο, ο Χρήστος Πραντούνας τον Απρίλιο, ο Αντώνιος Βλαχάκης τον Μάιο, ο Κωνσταντίνος Γαρέφης τον Ιούνιο, ο Ευάγγελος Νικολούδης τον Ιούλιο και μαζί τους δεκάδες Μακεδονομάχοι, θύματα τις περισσότερες φορές άσκοπων συγκρούσεων με τα τουρκικά στρατεύματα.
Είναι επίσης ενδεικτικό ότι τον Σεπτέμβριο του 1906, στην ίδια περιοχή η τακτική δύναμη με επιχειρησιακή δυνατότητα δεν ξεπερνούσε τους 200 άνδρες -ίσως λίγοι περισσότεροι από τους αντίστοιχους κομιτατζήδες- το Βίτσι είχε εγκαταλειφθεί, τα Κορέστια δεν ελέγχονταν και οι Εξαρχικοί εξαπέλυαν δολοφονικές αντεπιθέσεις με πολλά θύματα. Αντίθετα, στο πατριαρχικό στρατόπεδο τα κρούσματα απειθαρχίας είχαν πολλαπλασιασθεί.
Ακριβώς την ίδια εποχή, ο Λάμπρος Κορομηλάς από την Θεσσαλονίκη βρισκόταν στην ευτυχή θέση να αναφέρει τη συνεχή βελτίωση των ελληνικών θέσεων, καθώς επεχειρείτο επιτυχώς η προώθηση των σωμάτων του Σαράντου Αγαπηνού (Άγρας) και του Ιωάννου Δεμέστιχα (Νικηφόρος) μέσα στον βάλτο των Γιαννιτσών. Ήλπιζε, έτσι, ότι θα μπορούσαν να ελέγξουν τα πολλά παραλίμνια χωριά, των οποίων η οικονομική ζωή ήταν εξαρτημένη από τη χλωρίδα και την πανίδα του βάλτου.
Το τέλος του τρίτου χρόνου ένοπλης δράσεως βρήκε την ελληνική πλευρά να διατηρεί το συγκριτικό πλεονέκτημα που είχε αποκτήσει το 1905 σε ολόκληρη την Μακεδονία, αλλά ήταν προφανές ότι κατά τόπους υπήρχαν αποκλίσεις από τους επιθυμητούς στόχους ή ακόμη και υποχωρήσεις από τα κεκτημένα. Τα προξενικά έγγραφα δεν αφήνουν καμία αμφιβολία ότι τα προβλήματα ήταν έκδηλα κυρίως στη Μακεδονία. Η κρίση που σοβούσε στο Βιλαέτι Μοναστηρίου από το 1906, φαίνεται ότι μάλλον ήταν συνάρτηση γεωγραφικών παραγόντων.
Η γειτνίαση με το ελληνικό κράτος πολλαπλασίαζε τις δυνατότητες επιτυχούς εισβολής σωμάτων, σε αντίθεση με τις πάντοτε προγραμματισμένες αλλά ταυτόχρονα προβληματικές και αγωνιώδεις αποβάσεις από θαλάσσης στη Χαλκιδική και το Ρουμλούκι, νοτίως του βάλτου των Γιαννιτσών. Άλλωστε, τα ελληνοτουρκικά σύνορα ήταν ο χώρος όπου παραδοσιακά ενδημούσαν κάθε είδους κλεφταρματολοί.
Ήταν επόμενο οι τελευταίοι να βρεθούν στην ορεινή Μακεδονία σε αυξημένη αναλογία σε σύγκριση με τις κεντρικές και τις ανατολικές πεδιάδες, όπου οι αποβάσεις ήταν σχεδόν απόλυτα ελεγχόμενες από το ελληνικό κράτος.
Ακόμη στα δυτικά, το διοικητικό κέντρο, το Μοναστήρι, ήταν ουσιαστικά αποκομμένο από πολλά θέατρα των επιχειρήσεων, σε αντίθεση με την πολυτέλεια της σιδηροδρομικής συνδέσεως με όλα τα κέντρα της δικαιοδοσίας του, που διέθετε ο Κορομηλάς.
Έτσι, η απόσταση από τις επιχειρήσεις στα Γρεβενά, τα Καστανοχώρια, τα Κορέστια κ.α. πολλαπλασίαζε τις αδυναμίες συντονισμού των πολυπληθών ενόπλων, ενώ οι εγγενείς δυσχέρειες των επικοινωνιών επέτειναν την εικόνα του χάους.
Τέλος, το πρόβλημα της διοικητικής ευθύνης των τοπικών εθνικών επιτροπών ήταν ασυγκρίτως σοβαρότερο στα δυτικά, όπου η παράδοση του κοινοτισμού και η μορφή της οικονομίας υπονόμευε τις έξωθεν επεμβάσεις.
Αναπόφευκτα η νέα τάξη των ενθουσιωδών πατριωτών, που στηριζόταν στα όπλα των σωμάτων, ερχόταν σε αντιπαράθεση με την εξουσία των παραδοσιακών προκρίτων. Αντίθετα, στα τσιφλίκια του κάμπου οι «άνωθεν» πιέσεις επέφεραν αμεσότερα αποτελέσματα.
Η παντοδυναμία της ΕΜΕΟ και η επιτυχία της την καθιστούσε, όπως φαίνεται, πρότυπο οργανώσεως και δράσεως για τους Έλληνες διπλωμάτες, οι οποίοι αρέσκονταν να βλέπουν το δίκτυό τους ως την ελληνική «εσωτερική» οργάνωση, προφανώς σε αντιδιαστολή με το «ανώτερο» κομιτάτο των Αθηνών.
Στην πραγματικότητα, ούτε ο αγώνας των Βουλγάρων ήταν απρόσκοπτος.
Όμως στο στρατόπεδό τους, όπως και στο ελληνικό, οι συγκρούσεις ήταν κάθε άλλο παρά ιδεολογικές. Η διάσπαση της εξαρχικής βάσεως σε δύο κόμματα προήλθε, όπως μαρτυρείται, από την αδυναμία ικανοποιήσεως των μακροχρονίων οικονομικών αιτημάτων της ΕΜΕΟ από τους χωρικούς.
Στην περίοδο της παρακμής που ακολούθησε το Ίλιντεν και επιτάθηκε μετά την ελληνική αντεπίθεση του 1905, οι πιέσεις, οι αποτυχίες και οι φιλοδοξίες των καπεταναίων αλλά και η απροθυμία του βουλγαρικού κράτους να επέμβει ρυθμιστικά, δημιούργησαν ένα εκρηκτικό μίγμα που όχι μόνο υπονόμευσε την βουλγαρική αλυτρωτική πολιτική στην οθωμανική Μακεδονία αλλά μακροπρόθεσμα δυναμίτισε την κοινωνική γαλήνη και στην ίδια την Βουλγαρία.
Τα προβλήματα κατευθύνσεως του αγώνος των Ελλήνων και των Βουλγάρων φαίνονταν ακόμη σημαντικότερα μέσα στο δυσμενές πλαίσιο που δημιουργούσε η παρεμβατική πολιτική των μεγάλων δυνάμεων και η αντίστοιχη παρελκυστική της Πύλης. Η παρουσία των πρώτων στη Μακεδονία συνέπιπτε με την αύξηση της ελληνικής δραστηριότητος, η οποία και αντιμετωπιζόταν ως αποσταθεροποιητικός παράγων της ειρήνης.
Αν και οι Γάλλοι, οι Βρετανοί και οι Ιταλοί φαίνονταν εκνευρισμένοι από τις πρωτοβουλίες των Αυστριακών και των Ρώσων στη Μακεδονία, ωστόσο δεν μαρτυρείται σοβαρή διάσταση για την άμεσα εφαρμοστέα πολιτική.
Όλοι τους παρέβλεπαν το γεγονός ότι τα ελληνικά σώματα προσπαθούσαν απλώς να αποκαταστήσουν το προηγούμενο καθεστώς, διότι το δικό τους βραχυπρόθεσμο συμφέρον ήταν η διατήρηση της βουλγαρικής δυνάμεως, σε σημείο ώστε να εξουδετερώνεται η ελληνική χωρίς παράλληλα να κλονίζεται η οθωμανική κυριαρχία.
Με την «μεροληπτική» αυτή πολιτική ευθυγραμμιζόταν και η Πύλη, ίσως όχι τόσο απρόθυμα όσο υπαινισσόταν ο Γενικός Επιθεωρητής της Μακεδονίας Χιλμή Πασάς, σε συνομιλίες του με Έλληνες διπλωμάτες. Αφού εξασφαλίσθηκε η μείωση της βουλγαρικής ανατρεπτικής ικανότητος, η Τουρκία έπαυσε την ευμενή ουδετερότητα προς τα ελληνικά σώματα, την οποία είχε επιδείξει στις αρχές του Μακεδονικού Αγώνος και επιδόθηκε σε «αμείλικτον καταδίωξιν».
Τυπικά βέβαια ο Χιλμή, παίζοντας με θαυμαστή επιτηδειότητα εν μέσω ευρωπαϊκών και σουλτανικών πιέσεων τον ρόλο του φιλέλληνος, συνέχιζε να διαβεβαιώνει τους Έλληνες ότι ενδιαφερόταν κυρίως για την πάταξη των βουλγαρικών συμμοριών και ευγενικά αποθάρρυνε την οργάνωση νέων ελληνικών σωμάτων, ώστε να μην αποσπάται η προσοχή του οθωμανικού στρατού.
Όμως το ενδεχόμενο αυτό, να αφεθεί δηλαδή αποκλειστικά στους Τούρκους η δίωξη των κομιτατζήδων ώστε να αποφευχθεί η εμπλοκή ελληνικών σωμάτων, δεν ήταν ρεαλιστικό. Ήταν γνωστή πλέον στην ελληνική πλευρά τόσο η ικανότητα των Εξαρχικών για συγκεκαλυμμένη δράση όσο και η ιδιαίτερη σημασία που έπαιζε η παρουσία και μόνον μερικών ενόπλων για την μεταστροφή των φρονημάτων.
Δεν ήταν, όμως, μόνον η ένοπλη διεκπεραίωση του Αγώνος που συγκέντρωνε το ενδιαφέρον των Ελλήνων διπλωματών. Είναι προφανές ότι πίστευαν -και δεν είχαν άδικο- ότι εξίσου λυσιτελείς θα ήταν και οι πρωτοβουλίες οικονομικής φύσεως.
Πρόκειται για σειρά προτάσεων και σχεδίων που είναι ελάχιστα γνωστά, γιατί ποτέ δεν καρποφόρησαν επαρκώς και έτσι πέρασαν στην ιστορία ως ο οικονομικός πόλεμος που κήρυξε στους εξαρχικούς επαγγελματίες και εργάτες της Θεσσαλονίκης ο Ανθυπολοχαγός Αθανάσιος Σουλιώτης.
Η κατάσταση, όμως, ήταν πιο πολύπλοκη από έναν εμπορικό αποκλεισμό και είχε να κάνει βασικά με τις ραγδαίες μεταβολές στην οικονομία της Μακεδονίας, που θα εξετασθούν παρακάτω.
Τέσσερις όψεις των οικονομικών μεταβολών συνδέθηκαν κυρίως με τον Μακεδονικό Αγώνα: η υπερατλαντική αποδημία, η αγοραπωλησία γαιών, η ίδρυση τραπεζικών υποκαταστημάτων και οι ανταγωνισμοί των επαγγελματιών στα αστικά κέντρα.
Το μεταναστευτικό ρεύμα προς τις ΗΠΑ, που εκδηλώθηκε κυρίως μετά την Εξέγερση του Ίλιντεν, το 1905 είχε ήδη προσλάβει σημαντικές διαστάσεις σε ολόκληρη την σλαβόφωνη ζώνη του Βιλαετίου Μοναστηρίου.
Ήταν πλέον μία στρατηγική που εφαρμοζόταν με σχέδιο και συνέπεια σχεδόν από κάθε διευρυμένη οικογένεια.
Την χρονιά εκείνη μόνον από την περιφέρεια Μοναστηρίου μετανάστευσαν περίπου 5.500 -νέοι άνδρες στη συντριπτική τους πλειοψηφία- από τα χωριά που δέχονταν τις μεγαλύτερες πιέσεις ενόπλων σωμάτων. Μέχρι το τέλος της ίδιας χρονιάς, η στρατηγική είχε ήδη μεταφερθεί και στις δυτικές περιοχές του Βιλαετίου Θεσσαλονίκης.
Οι συνέπειές της ήταν αρνητικές πρωτίστως για το τουρκικό δημόσιο, που παρά την επιθυμία του, αδυνατούσε να την καταστείλει, αλλά η έντονη λειψανδρία δεν μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστα και τα Κομιτάτα που, καθώς στερούνταν οπαδών και πόρων, προσπάθησαν ακόμη και να ελέγξουν το δίκτυο των πρακτορείων μεταναστεύσεως.
Ωστόσο, μακροπρόθεσμα σημαντικότερη εξέλιξη δεν ήταν τόσο η λειψανδρία στη Μακεδονία όσο η μεταφορά των διαφορών Εξαρχικών και Πατριαρχικών στην αμερικανική ήπειρο.
Την σημασία του γεγονότος αυτού φαίνεται ότι αντιλήφθηκαν άμεσα τόσο η Ελλάδα όσο και η Βουλγαρία. Από ελληνικής πλευράς, προτεραιότητα έπρεπε να δοθεί στην ομαλή συμβίωση των Μακεδόνων με τους μετανάστες από το ελληνικό κράτος και να αποφευχθεί η άκριτη απομόνωση των Σλαβοφώνων ως Βουλγάρων.
Σε όσες περιπτώσεις συνέβαινε αυτό, οι παλιννοστούντες, με όλο το κύρος που τους προσέδιδαν τα δολάριά τους, έσπευδαν να εκδικηθούν τις λοιδορίες συντασσόμενοι με το Βουλγαρικό Κομιτάτο. Ήταν μία διαδικασία που απαιτούσε λεπτότατους χειρισμούς, τους οποίους, όπως έδειξε η ιστορία, δεν μπορούσε να εγγυηθεί η παρουσία μόνον ενός ικανού αρχιερέος ή ενός διπλωματικού εκπροσώπου, όπως εισηγούνταν οι σύγχρονοι παρατηρητές.
Η εγκατάλειψη των καλλιεργειών, ο κλονισμός των τσιφλικιών λόγω ελλείψεως εργατικού δυναμικού και η εισροή συναλλάγματος είχαν ως φυσικό αποτέλεσμα την ραγδαία αύξηση των αγοραπωλησιών γης.
Ακριβώς αυτό το πλαίσιο ήταν ευνοϊκό για διαφόρους χειρισμούς που θα επέτρεπαν, μέσω της ενοικιάσεως τσιφλικιών, βοσκών και δασών, την μετεγκατάσταση πατριαρχικών πληθυσμών, την ασφαλή προώθηση ενόπλων και την εγκατάσταση φρουρών.Ιδιαίτερο ενδιαφέρον φαίνεται ότι είχαν και οι λίμνες, δηλαδή τα αβαθή έλη των Γιαννιτσών, του Αματόβου και του Άρτζαν, που όχι μόνον αποτελούσαν φυσικά ορμητήρια ενόπλων αλλά και στήριζαν την οικονομία των παρακειμένων χωριών.
Ωστόσο, η υλοποίηση των προτάσεων αυτών, παρά τα προσδοκώμενα οφέλη, προσέκρουε στην δεδηλωμένη απροθυμία των πιστωτικών οργανισμών -ακόμη κι αυτών των ελληνικών συμφερόντων- να ριψοκινδυνεύσουν κεφάλαια στο αβέβαιο περιβάλλον της μακεδονικής ενδοχώρας.
Στα αστικά κέντρα, τα οικονομικά προβλήματα του εθνικού αγώνος δε συνδέονταν με την έλλειψη κεφαλαίων αλλά με την ίδια τη δομή της κοινωνίας. Ο εκχρηματισμός της οικονομίας, η επιτάχυνση των ρυθμών του εμπορίου, η βελτίωση των επικοινωνιών και κυρίως η ανασφάλεια οδηγούσαν όλο και περισσοτέρους σλαβοφώνους αγρότες και μικροεπαγγελματίες στα αστικά κέντρα, είτε περιστασιακά είτε μόνιμα.
Εκεί περιθωριοποιούνταν σε ορισμένες συνοικίες, όπως π.χ. του Δραγόρ και των Εξοχών στο Μοναστήρι ή του Κιλκίς στη Θεσσαλονίκη.
Οι αναπόφευκτες κοινωνικές διαφορές και οι οικονομικές προστριβές των νεοαφιχθέντων μικροκαταστηματαρχών, μικροπωλητών και εργατών με την καθεστηκυία τάξη των ελληνοφώνων και βλαχοφώνων εμπόρων αλλά και μεταξύ τους μεγιστοποιούσαν τη σημασία των οικονομικών ενισχύσεων του Βουλγαρικού και του Ρουμανικού Κομιτάτου, τις οποίες επιζητούσαν παντού τα «κοινωνικά ναυάγια», τα οποία τελικά εντάσσονταν έναντι χρημάτων στις τάξεις των Κομιτάτων.
Οι εμφυτεύσεις ιατρών και διδασκάλων στην ενδοχώρα ή η συντήρηση Μακεδονομάχων ως μικροεπαγγελματιών στις συνοικίες των αστικών κέντρων ήταν μία πρακτική ωφέλιμη για τις ανάγκες του Αγώνος• αλλά δεν βοηθούσε ιδιαίτερα την εξομάλυνση των κοινωνικών διαφορών και των εθνικών παθών που αυτές τροφοδοτούσαν. Ακόμη και μέσα από τις ελληνικές πηγές προκύπτει αβίαστα το χάος -αν όχι και η αντιπάθεια- που χώριζε χωρικούς και αστούς αλλά και απίστευτα πολιτικά πάθη που αναπτύσσονταν στους κόλπους ακόμη και αμιγών ελληνοφώνων κοινοτήτων.
Η σημαντικότερη μεταβολή, κατά την τελευταία διετία (1907-1908), είναι οι ραγδαίες ανακατατάξεις στο διπλωματικό σκηνικό ή μάλλον η αίσθηση -μερικές φορές λανθασμένη- των ανακατατάξεων αυτών.
Ήταν προφανές ότι τα πράγματα στη Βουλγαρία δεν πήγαιναν καλά. Η αντίστροφη μέτρηση για την μακεδονική πολιτική της Σόφιας είχε ξεκινήσει.
Η Ελληνική Κυβέρνηση, από την άλλη, συνέχισε ολόκληρο το 1907 να συγκεντρώνει τις διαμαρτυρίες της Πύλης, όλων των Δυνάμεων και ιδιαίτερα της πάντοτε άριστα πληροφορημένης Βρετανίας.
Πράγματι, από το αρχειακό υλικό της περιόδου αυτής φαίνεται πόσο καθοριστικός ήταν ο ρόλος των Ευρωπαίων παρατηρητών για την απόδοση ευθυνών.
Εύκολα διακρίνει κανείς τον εκνευρισμό των Ελλήνων διπλωματών, οι οποίοι μέμφονται τους Βρετανούς και τους Γάλλους προξενικούς και στρατιωτικούς για απροκάλυπτο φιλοβουλγαρισμό και μεροληψία σε βάρος των πατριαρχικών πληθυσμών. Αν και θα μπορούσε να τους καταλογισθεί έλλειψη ικανότητος και διορατικότητος να κατανοήσουν την ευρωπαϊκή οπτική γωνία, ότι δηλαδή το βασικότερο πρόβλημα του ειρηνευτικού έργου που είχαν αναλάβει οι Δυνάμεις στην τρέχουσα περίοδο ήταν όντως τα ελληνικά σώματα, ωστόσο ο εκνευρισμός τους δεν ήταν άνευ αντικειμένου.
Οι εντυπώσεις των επιτόπιων παρατηρητών ενίσχυαν και επιτάχυναν την απόφαση των Δυνάμεων να πιέσουν διπλωματικά τα βαλκανικά κράτη και κυρίως την Αθήνα, ώστε να λάβει μέτρα όχι απλώς αποθαρρύνσεως αλλά περιστολής της ανταρτικής δράσεως και, αντίστροφα, να υποστηρίξουν τα αιτήματα της Πύλης για απομάκρυνση όσων διπλωματών και μητροπολιτών ενέχονταν -σύμφωνα με τους παρατηρητές πάντοτε- στον ελληνικό ένοπλο αγώνα.
Είναι δύσκολο να απαντηθεί το ερώτημα τί θα συνέβαινε στη Μακεδονία, εάν το Νεοτουρκικό Κίνημα το καλοκαίρι του 1908 δεν ανέστειλε τις εξελίξεις.
Στην πραγματικότητα, δεν υπήρχε σοβαρή περίπτωση ενός Βουλγαροτουρκικού Πολέμου. Όπως και η Ελλάς, η Βουλγαρία δεν ήταν σε θέση να αγνοήσει εντελώς τις Δυνάμεις αλλά ούτε υπήρχε ορατό πεδίο συνδιαλλαγής της με τα σπαρασσόμενα πλέον Κομιτάτα. Παρά τις κατά καιρούς εκτοξευόμενες απειλές και τη σχετική φημολογία, ούτε η Τουρκία είχε κάνει κάποια ουσιαστική προετοιμασία για σύρραξη στα βόρεια σύνορά της, τη στιγμή μάλιστα που η δυσαρέσκεια στο στράτευμα, λόγω καθυστερήσεως των μισθών, είχε αρχίσει να οδηγεί σε λιποταξίες. Πάντως, οι Έλληνες φαίνεται ότι είχαν δίκαιο να κατηγορούν τους Τούρκους για καιροσκοπισμό: το βουλγαρικό ενδιαφέρον για την Μακεδονία δεν επρόκειτο να παύσει σύντομα και τα τουρκικά μακροπρόθεσμα συμφέροντα δεν εξυπηρετούνταν διόλου με την επιλεκτική πίεση σε βάρος των Ελλήνων. Πραγματικά, εάν δεχθούμε τις προξενικές πληροφορίες, τίποτε δεν μαρτυρούσε ότι η δράση των Βουλγάρων κομιτατζήδων είχε μειωθεί σε ικανοποιητικό σημείο.
Η δολοφονία του Άγρα (Ιούνιος 1907) είχε ηλεκτρίσει την ατμόσφαιρα.Η φορολογία των Πατριαρχικών από την ΕΜΕΟ συνεχιζόταν, όπου και όποτε ήταν δυνατόν.
Οι απειλές και οι δολοφονίες ήταν στην ημερησία διάταξη.
Οι διεισδύσεις ομάδων από την Βουλγαρία δεν είχαν παύσει. Η συνεργασία με τους ρουμανίζοντες Βλάχους της Αλμωπίας βάθαινε και αντλούσε από την αντιπαράθεσή τους με τους Ελληνοβλάχους του Βερμίου.
Εξάλλου, από το 1905 η Πύλη είχε αναγνωρίσει ξεχωριστό βλάχικο μιλέτι.
Η δράση περιωνύμων βοεβόδων με πολυάριθμους συντρόφους στους ανατολικούς καζάδες είχε ακόμη γερές βάσεις. Μάλιστα, τον Φεβρουάριο του 1908 προσέλαβε ανησυχητικές διαστάσεις.
Βέβαια, η ΕΜΕΟ δε βρισκόταν στην καλύτερη δυνατή κατάσταση: το δίκτυό της είχε διαρροές, λόγω της προβληματικής διεκπεραιώσεως εγγράφων.
 |
| Βασ. Μεγαλάνος, διδάσκαλος δολοφονηθείς από την ΕΜΕΟ |
Οι ιθύνοντες της εξαρχικής κοινότητος της Θεσσαλονίκης ήταν σαφώς απρόθυμοι να επενδύσουν σ' ένα νέο κίνημα και ο οικονομικός πόλεμος των Ελλήνων δημιουργούσε όχι αμελητέες δυσχέρειες.
Οι λιποταξίες οπλαρχηγών προς το ελληνικό στρατόπεδο αύξαναν. Ευτυχώς όμως για τα βουλγαρικά κομιτάτα, ούτε η ελληνική πλευρά ήταν σε θέση να προχωρήσει αποφασιστικά στον πλήρη εξοβελισμό τους για πολλούς και διαφόρους λόγους.
Στην Κεντρική Μακεδονία, μετά από δύο χρόνια συνεχών προσπαθειών (1905-1906), ο έλεγχος των περιοχών ανατολικά και βόρεια της λίμνης των Γιαννιτσών δεν είχε επιτευχθεί, αφού η οδός διαφυγής των κομιτατζήδων προς τα έλη παρέμενε ελεύθερη.
Οι προσπάθειες του Άγρα και του Νικηφόρου, κάτω από πραγματικά μυθιστορηματικές συνθήκες, είχαν αποδώσει αποτελέσματα όχι ανάλογα με τις θυσίες, έως τη στιγμή που ο Νικηφόρος ανέλαβε επιχειρήσεις εκτός του βάλτου εναντίον εξαρχικών χωριών.
 |
| Μητροπολίτη Δράμας Χρυσόστομος |
Στη Μακεδονία πάλι, σειρά κακοτυχιών και σφαλμάτων οδήγησε σε λιγότερο από δύο μήνες (Μάιος-Ιούνιος του 1907) στην καταστροφή των σωμάτων των καπεταναίων Φιωτάκη, Φούφα, Ζιάκα, Γκούρα, Φλάμπουρα, Δοξογιάννη αλλά και σε συλλήψεις πολυαρίθμων στελεχών,
ενώ στην Ανατολική Μακεδονία ο θάνατος του δημοφιλέστατου Ανδρέα Στενημαχίτη, ικανού πολεμιστού και εθνικού αγορητού, συγκλόνισε τον πατριαρχικό πληθυσμό, όπως, λίγο αργότερα, η αναγκαστική αποχώρηση του Μητροπολίτη Δράμας Χρυσοστόμου.
Στις αρχές του 1908, η κατάσταση της ηθελημένης απραξίας φαινόταν να γενικεύεται από το Μοναστήρι έως την περιοχή της Δράμας.
Δεν ήταν ότι έλειπε ο ενθουσιασμός.
Απλώς, η επίτευξη λελογισμένης βίας προσέκρουε στην ίδια την φύση των ομάδων της ΕΜΕΟ.
Όπως έγραφε ο Πρόξενος Δημαράς, οι ομάδες αυτές ήταν
«συρφετός καταρτιζόμενος εν δεδομένη ανάγκη εκ χωρικών, οίτινες μετά την εκτέλεσιν του προσχεδιασθέντος έργου, εγκαταλείποντες το όπλον, [και] επαναλαμβάνουσι τας αγροτικάς εργασίας των».
Η επίθεση εναντίον των βάσεών τους σήμαινε επίθεση εναντίον χωριών και τέτοιες πρωτοβουλίες μόνον διπλωματικά προβλήματα μπορούσαν να προξενήσουν.
 |
| Τέγος Σαπουντζής |
Ο Τέγος Σαπουντζής, επιτελικό στέλεχος στη Φλώρινα, επεσήμανε ως αιτίες της κάμψεως την ακαταλληλότητα ορισμένων προσώπων, την ανάμιξη των σωμάτων στα κοινοτικά και την έλλειψη προπαγανδιστικής εργασίας.
Παρατηρούσε επίσης το κενό που άφηνε σε ορισμένες περιοχές η μακρόχρονη απουσία ανθρώπων με επιρροή και οικονομική επιφάνεια στην Αθήνα, οι οποίοι, παρά τις συνεχείς και πολύπλευρες παροτρύνσεις για επάνοδο, δίσταζαν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους.
Σ' αυτά θα μπορούσαν να προστεθούν ποικίλες ανομολόγητες έριδες μεταξύ προκρίτων, εκκλησιαστικών και άλλων παραγόντων.
Η άλλη όψη της φαινομενικής απραξίας ήταν εν μέρει ο προσανατολισμός σε μη πολεμικές επιλογές και συγκεκριμένα στον οικονομικό πόλεμο.
 |
| Αθανάσιος Σουλιώτης |
Οι χωρικοί δεν είχαν στην πραγματικότητα πολλές επιλογές και έτσι ο αποκλεισμός τους από τα παζάρια, τις εμποροπανηγύρεις αλλά και τις αγορές εργασίας ήταν καταλυτικής σημασίας, σαφώς καθοριστικότερος από οιανδήποτε εθνική προπαγάνδα.
Κατά τα άλλα, όμως, η αντίληψη ότι με μία μελέτη περί της ανώτερης οικονομικής θέσεως του ελληνικού στοιχείου θα επηρεάζονταν οι Ευρωπαίοι δημοσιολόγοι και κεφαλαιούχοι υπέρ των Ελλήνων ήταν αφελής, τη στιγμή που οι ίδιες οι ελληνικών συμφερόντων τράπεζες δεν τολμούσαν, για οικονομικούς λόγους, να διακόψουν τις συναλλαγές τους με Βουλγάρους.
 |
| Λάμπρος Κορομηλά |
Όμως, ήταν πλέον αργά για θεαματικούς ανασχηματισμούς των ελληνικών δραστηριοτήτων.
Η ελληνική οργάνωση στη Μακεδονία είχε φθάσει στα όριά της. Μετά την οριστική απομάκρυνση του Κορομηλά, τον Σεπτέμβριο του 1907, είχε ανοίξει ουσιαστικά ο δρόμος για την ενοποίηση της διοικητικής οργανώσεως του Μακεδονικού Αγώνος.
Η βάσιμη υπόνοια ότι και το Βιλαέτι Θεσσαλονίκης θα περιερχόταν οριστικά στην ευθύνη του Μακεδονικού Κομιτάτου, δηλαδή των ιδιωτών, προκάλεσε την αντίδραση των αξιωματικών (ειδικών γραφέων) του Προξενείου Θεσσαλονίκης, οι οποίοι προέβαλαν ως εναλλακτική λύση την ανάθεση της διευθύνσεως του Κομιτάτου στον Συνταγματάρχη Παναγιώτη Δαγκλή.
Την ώρα που ο Δαγκλής έκανε τις πρώτες επαφές του και κατέστρωνε σχέδια, ήδη η κατάσταση είχε ξεφύγει από τον έλεγχο.
 |
| Θεόδ. Ασκητής |
Σε συλλαλητήριο στις 16 Μαρτίου του 1908 στην πλατεία του Βαρβακείου Λυκείου, ο «Λαός των Αθηνών και του Πειραιώς» -δηλαδή οι μακεδονικοί κύκλοι και οι φίλοι τους- δήλωσε προς τον Πρωθυπουργό Θεοτόκη και τον Διάδοχο Κωνσταντίνο ότι το Μακεδονικό Κομιτάτο δεν απολάμβανε πλέον της εμπιστοσύνης τους και ότι ήταν υπεύθυνο για την χειροτέρευση της καταστάσεως στη Μακεδονία.
Τουλάχιστον στο δεύτερο σκέλος δεν είχαν απόλυτο δίκαιο, αλλά την σχετική αναφορά υπέγραφαν σχεδόν 400 οπλαρχηγοί.
Παρά τις πιέσεις, τα υπομνήματα και τις απειλές παραιτήσεως των αξιωματικών των προξενείων αλλά και του ιδίου του Δαγκλή, το εγχείρημα της χειραγωγήσεως του Κομιτάτου τελικά απέτυχε.
Ο Δαγκλής δεν διέθετε την επιρροή των αντιπάλων του και ο Πρωθυπουργός Θεοτόκης ήταν εκ φύσεως απρόθυμος να εξωθήσει την κατάσταση στα άκρα.
Κάτω από τις συνθήκες αυτές είναι αξιομνημόνευτο ότι, σαν από αδράνεια, συγκρατήθηκε το «μέτωπο» και είναι απολύτως κατανοητή η ανακούφιση που προκάλεσε η πρωτοβουλία των Νεοτούρκων πραξικοπηματιών να αμνηστεύσουν τους αντάρτες.
Το Κίνημα των Νεοτούρκων έδωσε την ευκαιρία για την υποκατάσταση του Κομιτάτου από την «Πανελλήνιο Οργάνωσιν» (ΠΟ), δημιούργημα του Δαγκλή, του Ίωνος Δραγούμη και μερικών ακόμη αξιωματικών.
Η ΠΟ, δίκτυο κατασκοπείας και προπαγάνδας μάλλον παρά μάχης, εκ των πραγμάτων δεν είχε πολλά περιθώρια δράσεως.
Η πραγματικότητα ήταν ότι οι ελληνοτουρκικές σχέσεις βρισκόταν σε ύφεση και οι Μακεδονομάχοι έπρεπε προσωρινά να παραμείνουν στους στρατώνες τους.
Το ψυχολογικό κενό, μετά από σχεδόν τέσσερα χρόνια επιχειρήσεων στη Μακεδονία, ήταν μεγάλο και οι αντιδράσεις πολλές.
Ήδη από την άνοιξη του 1908 είχαν ξεκινήσει τα παράπονα για την απουσία επαρκών ηθικών και υλικών ανταμοιβών.
Οι υπαξιωματικοί που αγωνιούσαν να προαχθούν σε ανθυπασπιστές και είχαν πιστέψει ότι οι ανδραγαθίες τους στο πεδίο των ανταρτικών μαχών θα τους άνοιγαν τον δρόμο για το σώμα των αξιωματικών, διαψεύδονταν.
Αυτοί ήταν η αιχμή του δόρατος αλλά τα παράπονά τους ποίκιλαν, από μεταθέσεις και οικονομικές διεκδικήσεις μέχρι ζητημάτων ηθικής τάξεως.
Οι ευεργετικοί προβιβασμοί πήραν τη μορφή ανταγωνισμών.
Η ένταση ήταν καταφανής. Συνωμοτικοί πυρήνες άρχισαν να συγκροτούνται, υπομνήματα και εισηγήσεις να υποβάλλονται από τον Δαγκλή προς τον βασιλέα και τον διάδοχο. Η μη ικανοποίηση των παλαιμάχων εγκυμονούσε κινδύνους στη Μακεδονία. Οι παλαιές ιδέες του Δραγούμη εύρισκαν έδαφος.
Μέσα στην αναταραχή ο Καλαποθάκης είχε την ευκαιρία του, τον Φεβρουάριο του 1909, με μία σειρά συκοφαντικών άρθρων στο Εμπρός να εγκαλέσει ανοικτά την Κυβέρνηση Θεοτόκη για εγκατάλειψη της δράσεως στη Μακεδονία και να υπονομεύσει το κύρος της διευθύνσεως της ΠΟ, αποκαλώντας την «επίσημο τρομοκρατικό κέντρο».
Λίγες εβδομάδες αργότερα, άρχισαν οι συνωμοτικές κινήσεις των κατωτέρων αξιωματικών, που εξέβαλαν στο Κίνημα στου Γουδή.
Οι Μακεδονομάχοι, είτε μέλη της ΠΟ είτε βετεράνοι του Κομιτάτου, πρωτοστάτησαν ανεξαρτήτως βαθμού και προσέδωσαν στο κίνημα το απαραίτητο κύρος.
Τα κίνητρα των εθνικών αγωνιστών ήταν αδιαμφισβήτητα και η μέριμνά τους για τα εθνικά συμφέροντα γνήσια.
Ο Καλαποθάκης, ικανοποιημένος από την παραίτηση του Θεοτόκη, πρότεινε ο ίδιος τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη για πρωθυπουργό.
Ο γαμπρός του, βουλευτής και πρώην υπουργός, ο Αλέξανδρος Ρώμας, ήταν διοικητικό μέλος του Κομιτάτου. Μέχρι την ανάληψη της εξουσίας από τον Βενιζέλο, ειδικά κατά τη διάρκεια της βραχύβιας κυβερνήσεως του Στεφάνου Δραγούμη, αρκετοί παράγοντες και οι φίλοι του Μακεδονικού Κομιτάτου βρέθηκαν σε διάφορες διοικητικές θέσεις.
 |
| Αξιωματικοί του ελληνικού στρατού |
Το 1909, οι ζωντανοί θρύλοι του Μακεδονικού Αγώνος μετέφεραν στην πολιτική αρένα της Αθήνας την ζωογόνο πνοή του αντάρτικου των βουνών.
Η επίδραση ήταν θαυμαστή, μολονότι τα αίτια υπήρξαν βαθύτερα από την καθ' εαυτή δυσφορία των Μακεδονομάχων. Ο Καλαποθάκης δεν έζησε αρκετά για να δει τις εξελίξεις. Όμως, η γενεά των στρατιωτικών του Μακεδονικού Αγώνος γνώρισε μεγάλα αξιώματα στο στράτευμα και στην πολιτική και μάλιστα και στα δύο στρατόπεδα του Μεσοπολέμου. Η είσοδός της στην πολιτική είχε μία ακόμη σημαντική συνέπεια. Οι ευπατρίδες αξιωματικοί και επιτυχημένοι πλέον στρατηλάτες οδηγήθηκαν για ακόμη μία φορά σε συνεργασία με τους χωρικούς της Μακεδονίας, τους παλαιούς τους συμπολεμιστές• αυτή την φορά, για να συστήσουν όχι εθνικά αλλά πολιτικά δίκτυα και παρατάξεις που μακροημέρευσαν πέρα από κάθε προσδοκία.
Στο μεταξύ στη Μακεδονία, από την έναρξη της προεκλογικής περιόδου του 1908, η κατάσταση χειροτέρευε.
Από τη στιγμή που οι νεοϊδρυθείσες πολιτικές λέσχες αποτελούσαν απλώς μετωνυμία των εθνικών παρατάξεων και επιτροπών, ήταν επόμενο να εξελιχθεί η προεκλογική περίοδος σε έναν νέο Μακεδονικό Αγώνα, όπου οι εντόπιες ένοπλες ομάδες έπαιζαν και πάλι αποφασιστικό ρόλο.
Οι Έλληνες συντάχθηκαν με το Φιλελεύθερο Κόμμα, που υποστήριζε μέτρα αποκεντρώσεως και αυτόνομων δικαιωμάτων για τις θρησκευτικές και εθνικές μειονότητες. Φαινόταν αρχικά ότι αυτές οι μετριοπαθείς ιδέες θα επικρατούσαν.
Προς την ίδια άλλωστε κατεύθυνση, την επιδίωξη αποκεντρώσεως και την αυτοδιοίκηση, κινήθηκαν και τα συντηρητικότερα στελέχη της ΕΜΕΟ αλλά και η πτέρυγα των Φεντεραλιστών, όπου συνέπραξαν οι διαβόητοι βοεβόδες Σαντάνσκι και Τσερνοπέεφ.
 |
| Σαντάνσκι και Τσερνοπέεφ |
Ενώ οι Έλληνες αξιωματικοί στρέφονταν προς την αρένα της πολιτικής, οι Τούρκοι συνάδελφοί τους άρχισαν την εφαρμογή μιας σκληρής τουρκικής εθνικιστικής εσωτερικής πολιτικής, πλήττοντας παράλληλα και το Σοσιαλιστικό Κίνημα.
Ο εθνικισμός έφερε εθνικισμό και η υποτροπή του Κρητικού Ζητήματος περιέπλεξε την κατάσταση περαιτέρω.
Η ΕΜΕΟ επαναδραστηριοποιήθηκε και οι εξοπλισμοί ελληνικών χωριών επαναλήφθηκαν.
Η νομοθετική ρύθμιση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος εκκλησιών και σχολείων στη Μακεδονία, που ουσιαστικά τερμάτιζε την λειτουργία τους όπου δεν υπήρχε δυνατότητα μοιρασιάς, προκάλεσε σφοδρές ελληνικές διαμαρτυρίες.
Η τάξη τηρούνταν μόνον μέσα από την επιβολή της κρατικής τρομοκρατίας, που συνέχιζε το έργο των Κομιτάτων δολοφονώντας προληπτικά πατριαρχικούς και εξαρχικούς παράγοντες με την κάλυψη των «αντιεπαναστατικών» νόμων, που είχαν ψηφισθεί στα τέλη του θέρους του 1909.
Την ίδια περίοδο που οι επαφές για τη σύμπηξη βαλκανικής συμμαχίας προχωρούσαν, η πίεση των Νεοτούρκων οδήγησε στην εκλογική σύμπραξη Ελλήνων και Βουλγάρων με την αντιπολιτευόμενη «Φιλελεύθερη Ένωση», που είχε ιδρυθεί τον Νοέμβριο του 1911.
Η συνεργασία δεν οδήγησε σε απτά αποτελέσματα, αφού οι Φιλελεύθεροι συντρίφθηκαν στις εκλογές του Απριλίου του 1912 μέσα στο κλίμα της βίας του Νεοτουρκικού Κομιτάτου, το οποίο από το 1909, μετά την επιτυχή αντεπανάσταση, δρούσε πλέον ως πολιτικό κόμμα.
Κατά τους επόμενους μήνες ακολούθησαν μεμονωμένα περιστατικά συμπράξεως ελληνικών και βουλγαρικών σωμάτων, ενώ η Αθήνα και η Σόφια όλο και πιο απροκάλυπτα ευνοούσαν την διείσδυση ενόπλων, χωρίς βέβαια σε καμία περίπτωση να έχει εξασφαλισθεί πλήρως η αποχή από αμοιβαίες εχθροπραξίες.
Το αίμα που χώριζε τις δύο πλευρές και η τεράστια συμβολική σημασία που είχε επενδυθεί στον Μακεδονικό Αγώνα ήταν αδύνατον να εξουδετερωθεί είτε με οδηγίες είτε καν με την πολεμική σύμπραξη του Πρώτου Βαλκανικού Πολέμου.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΡΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΣΑΣ ΑΡΘΡΟΥ ΚΑΙ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ.
ΑπάντησηΔιαγραφή