Μακεδονικός Αγώνας: ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟΝ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΕΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ ΕΙΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΝ KAΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ

Παύλος Μελάς, Θεόφιλος

ΠΑΥΛΟΥ Λ. ΤΣΑΜΗ

Περιοδικόν "ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ'

Φλώρινα 1960

Τεύχος 21ον

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Την 13 Όκτωβρίου 1959 συνεπληρώθησαν 55 έτη άφ’ ής ο ήρως του Μακεδονικού Άγώνος, Άνθρος Πυροβολικού ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ έφονεύθη εις το μικρόν χωρίον των Κορεστίων 1 Στάτιστα 2, όπερ νυν έχει μετονσμασθή πρός τιμήν του Μελάς  εις συμπλοκήν του Αντάρτικου Σώματος αύτου, μετά Τουρκικού καταδιωκτικού Άποσπάσματος.

2. Είς τον Μακεδονικόν Αγώνα (1903-1908) συμμετέσχον ως γνωστόν πλείστοι Στρατιωτικοί και ίδιώται, έξ όλων των μερών της τε έλευθέρας τότε Ελλάδος και της  ύποδούλου τοιαύτης ο Μελάς όμως άνυψώδη εις την συνείδησιν του "Εθνους και άνεκηρύχθη Έθνικός ήρως, έκ του γεγογότος οτι ύπήρξεν πρωτοπόρος ώς πρός την όργάνωοιν του Άγωνος έκείνου άφιερώσας τον εαυτόν του εις την Ιεράν εκείνην ύπόδεσιν.

3. Όταν το πρώτον ήρχισεν εις Μακεδονίαν φανερά η δράσις του Βουλγαρισμού,

μέ σκοπόν την άλλοίωσιν τής Έθνολογικής μορφής ταύτης και οι Μακεδόνες άνίσχυροι, στενάζοντες είσέτι υπό τον Τουρκικόν ζυγόν, έτέλουν εις άπελπιστικήν κατάστάσιν, όντες εις την διάθεσιν της  Βουλγαρικής βίας, ύπήρξαν άνθρωποι εις Άθήνας, ολίγοι εν αρχή, οι όποιοι διείδον τον φοβερόν κίνδυνον τόν όποιον διέτρεχεν ο Ελληνισμός των ύποδούλων Βορείων Επαρχιών και έκινήθησαν ποικιλοτρόπως, διά νά ενημερώσουν τούς άρμοδίους  νά διαφωτίσουν την κοινήν γνώμην, νά όργανώσουν την άντιδρασίν κατά των Βουλγαρικών σχεδίων και νά προπαρασκευάσουν καθ΄ όλα τον μετέπειτα ένοπλον νικηφόρον Μακεδονικόν 'Αγώνα.

4. Είς έκ των πρωτεργατών της  τοιαύτης κινήσεως,

ύπήρξεν ο ίδεολόγος, 

ο συναισθηματικός και

 ένθουσιώδης

 'Άνθ/γός του Πυροβολικού 

ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ

  όστις έμυήθη εις την υπέρ της  Μακεδονίας κίνησήν εις την οικίαν του πενθερού του Στεφάνου Δραγούμη, Μακεδόνος πολιτευτού  διατελέσαντος και πρωθυπουργού και ο όποιος ύπήρξεν και ο πρώτος Ελλην Αξιωματικός όστις ύλοποίησεν τας περί άντιδράσεως κατά του Βουλγαρισμού θεωρίας, διά επανειλημμένων περιοδειών του άνά την τρομοκρατουμένην τότε Μακεδονίαν και τας έπεσφράγισεν διά του ήρωϊκού του θανάτου, εις την μικράν εκείνην κοιλάδα του Βιτσίου.

5. Είς την πραγματείαν θα αναφερθώσιν εν πάσει λεπτομερεία αι πραγματοποιηθείσαι υπό του Μελά περιοδείαι εις Μακεδονίαν, ήτοι τα δρομολόγια τα οποία  ηκολούθησεν, οί σταθμοί τούς οποίους έκαμεν και αι διάφοροι συνθήκαι υφ’ άς έκινείτο και έδρα, μέχρι της  μοιραίας εκείνης ημέρας της  15ής 'Οκτωβρίου 1904, καθ' ήν έδωσε και την ζωήν του διά την Μακεδονίαν του.

6. Ό σκοπός της  παρούσης -πραγματείας είναι νά άποδοθή φόρος τιμής και ευγνωμοσύνης πρός τον "Ηρώα Άξ/κόν, όστις έθυσίασεν εύμάρειαν, οίκογενειακήν εύτυχίαν και αύτήν την ζωήν του διά την Πατρίδα.

ΓΕΝΙΚΑ

7. Ό Μελας επραγματοποίησεν τρεις εν συνόλω περιοδείας εις την Τουρκοκρατουμένην τότε Μακεδονίαν :

—   Την πρώτην, άπό 29 Φεβρουάριου μέχρι τέλους Μαρτίου 1904, όμού μετά τριών ετέρων ’Αξ/κών (Παπούλα, Κοντούλη, Κολοκοτρώνη), με σκοπόν την μελέτην της εν Μακεδονία έπικρατούσης καταστάσεως.

—   Την δευτέραν, άπό 17 Ιουλίου μέχρι 3 Αύγούστου 1904, μόνος του, με σκοπόν την όργάνωσιν του άγώνος κατά των Βουλγάρων Κομιτατζήδων καί

— Τήν τρίτην και τελευταίαν, άπό 28 Αύγούστου μέχρι 13 Όκτωβρίου 1904, επί κεφαλής ένοπλου πλέον 'Αντάρτικού Σώματος, καθ’ ήν και έφονεύθη.

ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΕΙΑ

8. Ή άπόπειρα της  λαθραίας φυσικά διαβάσεως των τότε Ελληνοτουρκικών συνόρων ήρχισεν την 29ην Φεβρουάριου 1904 (άπασαι αι ήμερομηνίαι είναι του Παλαιού Ημερολογίου) έκ της  περιοχής των Χασίων και δή έκ του Χωρίου ΒΕΛΕΜΙΣΤΙ (ΑΓΙΟΦΥΛΛΟΝ).

Τής όμάδος ήτις έπρόκειτο νά είσέλθη εις τα Τουρκικά σύνορα συμμετείχον οί τρεις μνημονευθέντες Άξ/κοί και οί συνοδοί τούτων, 

Εύδύμιος Καούδης έκ Κρήτης, εις έκ των ύπερόχων μετέπειτα οπλαρχηγών του Μακεδονικού ’Αγώνος, προ διετίας άποδανών εις Θεσσαλονίκην, 

Γεώργιος Δικονυμάκης, ομοίως έκ Κρήτης, μετέπειτα επίσης όλπαρχηγός του Μακεδονικού 'Αγώνος (ψευδώνυμον Μακρής), 

ο Γεώργιος Περάκης, έπίσης έκ Κρήτης και 

Απόστολος Τράγος έκ Θεσσαλίας.

Επειδή ύπήρχεν υπόνοια ότι οι Τούρκοι όπλίται του Φυλακίου είχον υποψιασθή τα περί εισόδου της  όμάδος εις το Τουρκικόν έδαφος, η όμάς έγκατέλειψεν το ΑΠΟΦΥΛΛΟΝ και έπεχείρησεν νά είσέλθη εις το Τουρκικόν έδαφος διά της  ΑΣΠΡΟΚΚΛΗΣΙΑΣ.

 Κατά την 1ην Μαρτίου (ημέραν Δευτέραν) η όμάς περιεπλανάτο εις περιοχήν ΑΣΠΡΟΚΚΛΗΣΙΑΣ.

 Τήν 2αν Μαρτίου περιπλανηθείσα λόγω κακοκαιρίας εύρέθη εις το σπήλαιον παρά την θέσιν ΜΕΛΙΣΣΟΠΕΤΡΑ, νοτίως χωρίου ΚΡΙΤΣΟΤΑΔΕΣ, έντός 'Ελληνικού έδαφους, όπου παρέμεινεν και κατά την 3ην Μαρτίου. 

Τήν 4ην Μαρτίου είσήλθεν εις χωρίον ΚΡΙΤΣΟΤΑΔΕΣ όπου, λόγω χιονοπτώσεως, ομίχλης και σκότους ήναγκάσθη νά μείνη μέχρι της  7ης Μαρτίου.

Νύξ 7/8 Μαρτίου και 8 Μαρτίου.

Η όμάς διέρχεται παρά τούς ΚΡΙΤΣΟΤΑΔΕΣ τα σύνορα και κατόπιν πορείας «λημεριάζει» εις όρος άρκετά ύψηλόν και πυκνότατον δασος, κείμενον ανωθεν του χωρίου ΚΟΥΜΠΑΡΑΚΙ, (νύν ΦΥΛΗ). Τό λημέρι είναι πιθανώς το σημερινόν ύψωμα ΓΚΛΑΙΟ Σ (646855). "Ολαι αι συντεταγμένοι άναφέρονται εις χάρτας 1 : 100 00 παλαιάς έκδόσεως (όχι Μερκατορικής προβολής).

9    Μαρτίου.

Παραμονή εις λημέρι ΦΥΛΗΣ.

Νύξ 9\ 10 Μαρτίου.

Διάβασις ΒΕΝΕΤΙΚΟΥ ποταμού, πιθανώτατα εις Σ (645874), έν συνεχεία δε πορεία διά χωρίου ΖΥΓΟΣΤΟΙ (ΜΕΣΟΛΑΚΚΟΣ) Σ (6591), όπου ο όμάς έφθασεν την 20 15 Ω. 

Κατά την διάβασιν του ΒΕΝΕΤΙΚΟΥ επί ήμιόνων ο Κολοκοτρώνης άνετράπη όμού μέ τον ήμίονον έντός του ρεύματος. 

Τήν 22 00 Ω της  9ης Μαρτίου διήλθεν η όμάς το ρεύμα ΠΑΠΑΓΕΩΡΠΟΥ Σ(6292) και ύπό το φώς της  σελήνης έκινήθη πρός Βορράν, άφού δέ διήλθεν εγγύτατα ένός ύδρομύλου έντός του οποίου διενυκτέρευον Τούρκοι όπλίται, διέβη τον ποταμόν ΓΡΕΒΕΝΚΤΠΚΟΝ, παρά την συμβολήν του μετά του ΑΛΙΑΚΜΟΝΟΣ και παρέμεινεν έπί τινα χρόνον εντός της  καλύβης του έκεί Πορθμείου ίνα οί άνθρες στεγνώσουν και ζεσταθούν, κατόπιν της  άλληλεπαλλήλου ψυχρολουσίας την οποίαν ύπέστησαν κατά την διάβασιν των διαφόρων ποταμών και ρευμάτων.

 Ή διάβασις του ΑΛΙΑΚΜΟΝΟΣ έγένετο μετά ταύτα διά του Πορθμείου, όπερ ύπήρχεν παρά την συμβολήν ΓΡΕΒΕΝΙΩΤΙΚΟΥ — ΑΛΙΑΚΜΟΝΟΣ και μετά πορείαν διαρκείας 2 1/2 Ω άνήλθεν η συνοδεία πρός χωρίον ΛΑΓΚΑΔΑΚΙΑ Σ (6495) (εις περιοχήν ΒΕΝΤΖΙΩΝ) και λημέριασεν πιδανώτατα εις το ύψωμα ΣΚΑΛΑ 1(6696).

10 Μαρτίου.

Παραμονή εις λημέρι ΣΚΑΛΑΣ μέχρι της  17 30 Ω  μεθ’ ο κίνησις μέ καλόν καιρόν και καλόν δρόμον, βραδύτερον δε και μέ σεληνόφως διά ήμιονικής ΣΚΑΛΑΣ —ΒΑΣΟΥ —ΛΕΙΒΑΔΙΑΣ (6898) πρός ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟΝ όπου η όμάς άφίχθη περί την 2400 Ω. 

Κατόπιν αναμονής εις το άμέσως Ν. Δ. του χωρίου ΕΚΚΛΗΣΑΚΙ, μέχρις ότου έπέλθη συνεννόησις μετά του έπι ήμιόνου προπορευομένου ΚΟΝΤΟΥΛΗ  η όμάς έλημέριασεν εις Ν (7504) εις άπόστασιν τουτέστιν μιας περίπου ώρας Β,Α, του χωρίου.

11 Μαρτίου.

Παραμονή εις λημέρι ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟΥ.

Νύξ 11 / 12 Μαρτίου.

Κίνησις εκ ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟΥ πρός ΣΙΑΤΙΣΤΑΝ και άφιξις περί την 03 00 ώραν της  12 Μαρτίου έκ χωρίου ΚΟΝΤΣΙΚΟΝ (ΓΑΛΑΤΙΝΗλ εγγύς του οποίου έλημέριασεν η όμάς.

12 Μαρτίου.

Λόγω κακής συνεννοήσεως, παραμένουν άπαντες νηστικοί και χωρίς νερό ολόκληρον την ήμέραν. Ό Μελας λυώνει χιόνι εις το ύδροδοχείον του, ρίχνει λίγο άλάτι και προσπαθεϊ νά σβύση την δίψα του.

Έκκίνησις περί την 19 00 ώραν και συνάντησις μετά των οδηγών παρά την Βυζαντινήν εκκλησίαν έπι της  όδου ΓΑΛΑΤΙΝΗΣ— ΒΟΓΑΤΣΙΚΟΥ. 

Κίνησις της  όμόδος διά δυσβάτου εδαφους και αφιξις τας πρωινός ώρας της  13 Μαρτίου εις περιοχήν Βογατσικού.

13/14 Μαρτίου.

Παραμονή όμάδος εις ύπερθεν του Βογατσικού έρημοκκλήσιον ("Αγιον Άθανάσιον) και έπαφή μετά προυχόντων κωμοπόλεως.

Νύξ 14/15 Μαρτίου.

Πορεία διά του όρους και άφιξις εις Μονήν Τσιριλόβου (ύπερθεν σημερινού χωριού Λιθιά).

15 Μαρτίου.

Παραμονή εις Μονήν Τσιριλόβου.

Νύξ 15/16 Μαρτίου.

Πορεία διά της  πεδινής ζώνης Ανατολικής λίμνης Καστορίας και αφιξις εις χωρίον ΓΑΥΡΟΣ.

16 Μαρτίου.

Εις ΓΑΥΡΟΝ. Ο Μελάς επισκέπτεται το Σχολείον.

Νυξ 16/17 Μαρτίου.

Πορεία και άφιξις εις χωρίον ΚΩΤΤΑ.

17 Μαρτίου.

Παραμονή εις ΚΩΤΤΑΝ. Δέχονται την έπίσκεφιν των έκ Πισοδερίου μεμυημένων εις τα του Άγώνος Λαζάρου Τσάμη (δστις έγνώριζεν εξ Άδηνων προσωπικώς τον Μελαν), Μιχαήλ Χασοπούλου, Χατζηκώτση και Άνθρέα Γώγου.

18 Μαρτίου.

Καπετάν Κώττας

Παραμονή εις ΚΩΤΤΑΝ. Ό Μελας επισκέπτεται την οικίαν του οπλαρχηγού Κώττα, όστις άπό μακρού δρα εις την περιοχήν ΚΟΡΕΣΤΙΩΝ έπικεφαλής άνταρτικού Σώματος.

19 Μαρτίου.

Παραμονή εις ΚΩΤΤΑΝ. Πίπτει πυκνή χιών.'Ο Μελας άλλάσσει κατάλυμμα διά λόγους άσφαλείας. Έγκαδίσταται εις την οικίαν του ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΥ.

Νύξ 19/20 Μαρτίου.

Τήν 22 00 Ω ο Μελάς και οι λοιποί έξεκίνησεν υπό βροχήν και κατόπιν πορείας δυο περίπου ώρων αφίχθησαν εις το χωρίον ΟΣΤΙΜΑ (νύν ΤΡΙΓΩΝΟΝ ΦΛΩΡΙΝΗΣ).

 Ό Μελας κατέλυσε εις την οικίαν ενός οπλίτου του Σώματος τού ΚΩΤΤΑ, ονόματι Βασιλείου.

20 Μαρτίου.

Παραμονή εις ΤΡΙΓΩΝΟΝ. Ό Μελάς έπισκέπτεται την οικίαν του Ίερέως του χωρίου Παπαλουκα και παρακολουδεϊ την εσπέραν εις την εκκλησίαν του χωρίου τον έσπερινόν.

Νυξ 20/21 Μαρτίου.

Ό Μελάς κινείται και μεταβαίνει εις το έγγυς γειτονικόν χωρίον ΖΕΛΟΒΟΝ (νύν ΑΝΤΑΡΤΙΚΟΝ Φλωρίνης). Καταλύει εις την οικίαν της  οίκογενείας Παπαηλία.

21 Μαρτίου (Κυριακή).

Ό Μελάς παρακολουθεί την θείαν λειτουργίαν εις την Εκκλησίαν του Χωρίου και αφιερώνει μίαν άνάγλυφον εικόνα της  Άναστάσεως, προερχομένην έκ του 'Αγίου Τάφου 'Ιεροσολύμων.

Παπασταύρος Τσάμης

’Έπειτα έπισκέπτεται περί τας 15 οικίας προυχόντων και σφιγμομετρεί την κατάστασιν.

 Τήν αύτήν ήμέραν προσέρχονται έκ Πισοδερίου ο Παπασταύρος Τσάμης, όστις γνωρίζει προσωπικως τόν Μελάν έξ Άθηνών, και άλλοι προύχοντες και έπισκέπτονται τόν Μελαν, παρά του όποιου λαμβάνουν οδηγίας διά την όργάνωσιν του Άγώνος.

 Σημειωτέον ότι το ΠΙΣΟΔΕΡΙ, άκολουθούμενον και άπό το γειτονικόν χωρίον ΑΝΤΑΡΤΙΚΟΝ, άπετέλει έκτοτε το Κέντρον πάσης δραστηριότητας του Ελληνικού Κομιτάτου, δι΄ ολόκληρον την περιοχήν ΠΡΕΣΠΩΝ — ΚΟΡΕΣΤΙΩΝ.

Νύξ 21/22 Μαρτίου.

Ό Μελάς  ο Κοντούλης, ο Κώττας ό Νικόλαος Πύρζας έκ Φλωρίνης, πρωτοπαλλήκαρον μετέπειτα του Μελά, ο Περάκης, ο Καούδης και όκτώ άντάρται του Σώματος του Κώττα διά της  ήμιονικής Αντάρτικού— Πρεβόλ κατέρχονται εις το λεκανοπέδιον της  Πρέσπας, ένώ ο Παπούλας και Κολοκοτρώνης παραμένουν εις Άνταρτικόν, διότι ο Παπούλας έχει άσθενήσει.

 Άπό του αύχένος Πρεβόλ η κάθοδος πρός Πρέσπαν γίνεται διά της  ήμιονικής κατά μήκος της  βαθειάς γραμμής, ήτις λόγω του σκότους είναι λίαν κοπιώδης.

Ή συνοδεία φθανει εις το χωρίον ΟΡΟΒΝΙΚ (νύν ΚΑΡΥΑΙ) περί την 02 30 Ω της  22ας Μαρτίου.

22 Μαρτίου.

Παραμονή εις ΚΑΡΥΑΣ. Τήν έσπέραν έπεσκέφθη τούς ξένους ο Παπάς του χωριού Παπαστέφανος, ο όποίος άνεγνώρισεν τόν Μελάν έπειδή τόν είχεν ίδή εις φωτογραφίαν εις την οικίαν του έκ Πισοδερίου Παπασταύρου Τσάμη. (Απαντες οί της  όμάδος δέν άπεκάλυπτον την ταυτότητά των και ήσαν έλάχιστοι οι γνωρίζοντες ταύτην, κυρίως δέ όσοι είχον γνωρίσει προηγουμένως τόν Μελαν εις Άθήνας).

23 Μαρτίου.

Παραμονή εις Καρυάς. 

Σύνδεσμος έλθών έξ Αντάρτικού, έκόμισεν έντολήν του Ελληνικού Προξενείου Μοναστηριού όπως ο Μελάς μεταβή πάραυτα εις Μοναστήριον, ίνα έκείθεν προωθηθη εις το Έλληνικόν έδαφος, καθ’ όσον αί Τουρκικάι άρχαί είχον πληροφορηθή την παρουσίαν του και η Υψηλή Πύλη είχε διαμαρτυρηθή έπισήμως διά την λαθραίαν είσοδόν του εις εδάφη της  έπικρατείας της.

Κλαίων έκ της  στενοχώριας του ο ήρως έπέστρεψεν εις Άνταρτικόν την νύκτα της  23/24 Μαρτίου.

24 Μαρτίου.

Εις ΑΝΤΑΡΤΙΚΟΝ. Ματαίως ικετεύει τόν έπικεφαλής της  άποστολής Κοντούλην όπως μή έκτελεσθή η περι άνακλήσεώς του έντολή.

Νύξ 24/25 Μαρτίου.

Ό Μελάς συνοδευόμενος άπό τόν έκ Πισοδερίου Λάζαρον (Λάζον) Τσάμην όστις είχεν κομίσει την έντολήν του Προξένου Μοναστηριού και είχε λάβει σχετικάς έντολάς, έκινήθη πρός Πισοδέριον και έκεϊθεν εις Φλώριναν.

 Είναι άγνωστον πού διανυκτέρευσαν, πιθανώτατα όμως εις ένα χάνι άνήκον εϊς τινα Πισοδερίτην.

25 Μαρτίου.

Ό Μελάς μετεμφιεσμένος εις Τούρκον έπίσημον, συνοδευόμενος και πάλιν μόνον ύπό του Λάζου Τσάμη, διά Λαντώ (έπιβατικής άμάξης) έφθασεν τας άπογευματινάς ώρας εις Μοναστήριον.

 Εις την εϊσοδον της  πόλεως, κατά τα συμπεφωνημένα, άνέμεινεν αύτόν ό προξενικός υπάλληλος Βασίλειος Αγοραστός έκ Μοναστηριού, τόν όποιον, άφού του τόν ύπέδειξεν ο Τσάμης   ηκολούθησεν ο Μελάς έξ άποστάσεως και ώδηγήθη ούτω εις το Προξενείον.

26 Μαρτίου.

Άκολουθών ο Μελάς έξ άποστάσεως πάλιν τόν Άγοραστόν  έφθασεν έκ του Προξενείου, όπου είχεν διανυκτερεύσει μαζί μέ τόν έκεί προξενικόν ύπάλληλον κουνιάδον του Ίωνα Δραγούμην, εις τόν σιδηροθρομικόν Σταθμόν Μοναστηριού και έπιβιβασθεις συρμού, μέ πλαστήν ταυτότητα* έφθασεν αύθημερόν εις Θεσσαλονίκη, όδηγηθεις εις το έκεί Έλληνικόν προξενείον κατά παρόμοιον τρόπον  όπως και εις Μοναστήριον, τρόπον.

27 Μαρτίου.

Ό Μελάς έπεβιβάσθη μερίμνη του Ελληνικού Προξενείου Θεσσαλονίκης άτμοπλοίου και άφίχθη εις Πειραιά —Άθήνας την 29ην Μαρτίου.

9. Τοιουτοτρόπως έτερματίσθη η πρώτη έν Μακεδονία περιοδεία του Μελά, ήτις έσχεν ώς άποτέλεσμα, άφ’ ένός μέν νά έμψυχωθούν οι ύπόδουλοι Δυτικομακεδόνες, νά ήλεκτρισθούν μέ ελπίδας διά μίαν σοβαράν και σύντομον ένίσχυσιν του Άγώνός των έκ μέρους του Έλευθέρου Ελληνικού Κράτους, άφ’ έτέρου δέ νά άφυπνισθούν και νά κατατοπισθούν τόσον η κοινή γνώμη όσον και οι ύπεύθυνοι άρχαι έν Άθηναις διά την ένίσχυσιν του Άγώνος.

 Οι λοιποί τρεις Άξ/κοί και oi συνοδοί των παρέμειναν εις περιοχήν Φλωρίνης — Καστοριάς μέχρι τέλους Απριλίου 1904 όπότε, άνακληθέντες ύπό της Κυβερνήσεως, έφθασαν εις Άθήνας την 8ην Μαίου 1904.

ΔΕΥΤΕΡΑ ΠΕΡΙΟΔΕΙΑ

10. Τήν φοράν ταύτην ο Μελάς είσήλθεν εις την Τουρκοκρατουμένην Βόρειον Ελλάδα διά κανονικού διαβατηρίου, ύπό το ψευδώνυμον Παύλος Δέδες, έπαγγελόμενος δήθεν τον ζωέμπορον. 

Ή είσοδος εις το Τουρκικόν έδαφος έγένετο διά της  δημοσίας Λαρίσης — Έλασσώνος — Σαρανταπόρου, η δέ κίνησις δι ήμιόνων.

Ό Μελάς διέβη κανονικώς τα σύνορα παρά την Μελούναν την νύκτα της  17/18 Ιουλίου 1904.

18 Ιουλίου.

Αφιξις και διανυκτέρευσις εις ΧΑΝΙ ΣΑΡΑΝΤ ΑΠΟΡΟΥ.

19 Ιουλίου.

Πορεία ΧΑΝΙ ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΡΟΥ — ΣΤΕΝΑ ΠΟΡΤΑΣ — διάβασις ΑΛΙΑΚΜΟΝΟΣ διά του εις ΡΥΜΝΙΟΝ πόρου — ΚΡΟΚΟΣ — ΚΟΖΑΝΗ. εις ΚΡΟΚΟΝ άνέμενεν τον Μελάν εις οδηγός, όστις τον ώδήγησεν εις την Μητρόπολιν ΚΟΖΑΝΗΣ.

20/21 Ιουλίου.

Παραμονή εις Κοζάνην και διανυκτέρευσις εις την Μητρόπολιν. Τήν ήμέραν ο Μελάς, ώς ζωέμπορος περιήλθεν την άγοράν και διεπραγματεύετο δήθεν την άγοράν ζώων.

22 Ιουλίου.

Μετάβασις του Μελά εις Σιάτισταν δι επιβατικής άμάξης, όμού μετά του έκ Κοζάνης ιατρού Μεταξά και έπιστροφή αύθημερόν.

23 μέχρι τέλη Ιουλίου 1904.

Παραμονή Μελά εις Κοζάνην και όργάνωσις Επιτροπών Άγώνος και ένοπλων άνταρτικών Σωμάτων

 Ό Μελάς έπέστρεψεν εις Άθήνας πάλιν διά κανονικού διαβατηρίου, ώς ζωέμπορος Παύλος Δέδες την 3 Αύγούστου 1904.

ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΕΙΑ

11. Τήν φοράν ταύτην ο Μελάς εισέρχεται εις την Μακεδονίαν ώς 'Αρχηγός ένοπλου άνταρτικού Σώματος, μέ το ψευδώνυμον Μίκης Ζέζας (Μίκης — το όνομα του υιού του, Ζέζας τό όνομα της  θυγατρός του Ζωής — Ζέζα).

Παύλος Μελάς, 21 Αυγούστου 1904

 Ή περιοχή εις την όποίαν προτίθεται νά θράση είναι η τοιαύτη της  Δυτικής Μακεδονίας και συγκεκριμένως η τοιαύτη Καστορίας — Φλωρίνης, εκεί δηλαδή όπου ήδη έχει διέλθη δύο φοράς και έχει προπαρασκευάσει τον Αγώνα. 

Εις την περιοχήν έκείνην ήδη δρούν τα Ελληνικά άνταρτικά Σώματα του ΚΩΤΤΑ και του ΚΑΟΥΔΗ και ο Μελάς θα μεταβή διά νά ένισχύση, νά όργανώση και νά συντονίση τον Αγώνα.

12. Τό Σώμα του συγκεντρούται εις Λάρισαν. Άποτελείται άρχικώς άπό 28 ανδρας, οί οποίοι   σιγά σιγά αύξάνονται εις 35.

Το Σώμα του Παύλου Μελά 26 Αυγούστου 1904

Μεταξύ των άνδρών του Σώματός του περιλαμβάνονται:

—     Τέσσαρες νέοι έκ Κοζάνης και Σιατίστης, έν οίς ο έκ Κοζάνης Λιόντας.

— Δέκα Κρήτες, έν οις ο μετέπειτα οπλαρχηγός Ί. Καραβίτης, Άνθρουλής Δικονυμάκης, Λουκάκης, Βρανάς, Στρατηνάκης και Πούλακας.

— Ό Νικόλαος Πύρζας έκ Φλωρίνής, πρωτοπαλήκαρο του Μελά.

— Δύο έκ Σαμαρίνης.

— Ό Γεώργιος Καραγιάννης έξ Αυγερινού Βοίου.

— Δύο έξ Άσπρογείων Φλωρίνης (Εις όνόματι Δήμος, άνεψιός του Καπετάν Βαγγέλη Νικολάου και έτερος όνόματι Γρηγό-

ρπς).

— Είς όνόματι Μήτσος Παπάς καί

— Ό Κατσαμάκας έκ Δεσκάτης, όστις ήτο και ο οδηγός του Σώματος και έτεροι

12 άντάρται.

13. ’Εκ Λαρίσης το Σώμα κινείται πρός Τρίκαλα — Καλαμπάκαν και την νύκτα της  28/29 Αύγούστου 1904 εισέρχεται εις το Τουρκικόν έδαφος έκ της  περιοχής ΚΟΡΥΔΑΛΟΥ (Καλαμπάκας)—ΚΡΑΝΙΑΣ. 

Εντός της  ΚΡΑΝΙΑΣ ύπήρχε Τουρκικός Στρατός. 

Τό Σώμα παρακάμπτει έγγύτατα την ΚΡΑΝΙΑΝ, κατέρχεται πρός τον ΒΕΝΕΤΙΚΟΝ ποταμόν, διέρχεται τούτον διά μικράς στενής και ήμικατεστραμμένης γεφύρας, πιδανώτατα κατά τόν Δυτικόν αύτού κλάδον έγγύς του χωρίου ΜΟΝΑΧΙΤΗ και μετά πορείαν μιάς και ήμισείας ώρας άπό της  γεφύρας, λημεριάζει. 'Αποκοιμούνται δλοι κατάκοποι έκ της  πορείας έπάνω εις την φτέρην.

29 Αυγούστου.

Παραμένουν εις δασος έλάτης, ένθα συναντούν σκηνίτας Σαρακατσάνους, πιθανώτατα εις τας Ν. Δ. κλιτείς του ΟΡΛΙΑΚΑ, 

Νύξ 29/30 Αυγούστου.

Μέ οδηγόν Σαρακατσάνον συνεχίζουν την πορείαν των έντός θασους και λημεριάζουν πιθανώτατα έπι ΟΡΛΙΑΚΑ.

30 Αυγούστου.

Παραμένουν εις το λημέρι ΟΡΛΙΑΚΑ.

Νυξ 30/31 Αυγούστου.

Κατόπιν κοπιωδέστατης πορείας διά μέσου φαράγγων, λημεριάζουν εις πυκνόν δασος όξυών, πιδανώτατα εις την περιοχήν ΑΒΔΕΛΛΑΣ ΤΡΙΣΤΡΑΤΟΥ. 

Ή τοιαύτη πρός Δυσμάς παρέκκλισις ώφείλετο εις το γεγονός ότι το Σώμα ήτο  πολυάριθμον και διά να μή γίνη άντιληπτή άπό τούς Τούρκους η παρουσία του, πρίν φθαση εις την περιοχήν ένθα θα θρούσε, ήτο ήναγκασμένον νά κινείται διά μή κατωκημένων δασωδών περιοχών.

31 Αυγούστου.

Παραμένουν εις το λημέρι και άνεφοδιάζονται υπό τινων Βλαχοποιμένων.

Νυξ 31 Αυγούστου 1 Σεπτεμβρίου 1904.

Κινούνται διά μέσου φαράγγων και υπό πυκνόν σκότος. Ή πορεία είναι κοπιωδεστάτη.

 Έν τέλει αναγκάζονται και άνάβουν δαυλούς (δαδιά) διά νά φωτίσουν το μονοπάτι. 

Άπό την πείναν τρώγουν κορόμηλα. 

Τελικως λημεριάζουν εγγύς της  ΜΠΡΑΖΙΑΣ (σημερινόν ΤΡΙΣΤΡΑΤΟΝ) Σ (2087).

1 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή εις λημέρι ΤΡΙΣΤΡΑΤΟΥ. Έν τω μεταξύ κατά την νυκτερινήν πορείαν έχει αποκοπή του Σώματος ο Καραβίτης, τον οποίον άνευρίσκουν κατόπιν έρευνών.

Νύξ 1/2 Σεπτεμβρίου.

Πορεία και άφιξις εις λημέρι Νοτίως ΣΑΜΑΡΙΝΗΣ, εις την περιοχήν ΠΑΠΑΔΟΡΡΑXON Σ (2292).

2 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή εις το λημέρι ΣΑΜΑΡΙΝΑΣ. Ανεφοδιασμός εις τρόφιμα παρά του έκ ΣΑΜΑΡΙΝΗΣ Καρανίκα.

Νυξ 2/3 και Νυξ 3/4 Σεπτεμβρίου.

Πορεία πρός την κατευθυνσιν Πενταλόφου και άφιξις εις λημέρι έγγύς ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΥ, πιθανώτατα εις ύψωμα ΠΑΝΟΥΚΛΑ Ν (2906).

4 Σεπτεμβρίου

Παραμονή εις Λημέρι ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΥ. 

Νύξ 4/5 Σεπτεμβρίου.

Πορεία πρός ΑΥΓΕΡίΝΟΝ (Βοίου)—-ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΝ και άφιξις εις λημέρι Νοτίως ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΥ.

5 Σεπτεμβρίου.

Οι Τούρκοι έχουν πληροφορηδή τα της  παρουσίας του Σώματος και έχουν κινητοποιήσει άποσπάσματα εις την περιοχήν ΒΟΪΟΥ. 

Περίπολος Τουρκική κατά την ήμέραν έκείνην διήλθεν έγγύτατα του κρησφυγέτου του Σώματος, χωρίς νά το άντηληφθή.

Νύξ 5/6 Σεπτεμβρίου.

Πορεία υπό βροχήν και πυκνήν ομίχλην πρός ΖΑΝΣΚΟ (νύν ΖΩΝΗ) Ν (3219) διά μέσου του χωρίου ΠΟΛΥΚΑΣΤΡΟΝ, όπου διά νά κορέσουν την πείναν των τρώγουν έκ των κήπων άχλάδια, μήλα και κορόμηλα.

 Έν συνεχεία φθάνουν εις υδρόμυλον παρά την δέσιν ΑΡΚΟΥΔΟΜΑΝΔΡΙ Ν (3318), όπου τροφοδοτούντα παρά του μυλωθρού Αναγνώστη Παπαδημητρίου και λημεριάζουν έγγύς του μύλου.

6 Σεπτεμβρίου.

Εις λημέρι ύδρομύλου.

Νύξ 6)7 Σεπτεμβρίου.

Μέ οδηγόν τον μυλωθρόν Παπαδημητρίου συνεχίζουν την πορείαν πρός ΛΟΥΤΣΙΣΤΑ (σημερινόν ΣΠΗΛΑΙΟ) Ν (3925), λόγω όμως του σκότους και της  άγνοιας των οδών της  περιοχής; ύπό του όδηγού το Σώμα περιπλαναται έπι πολλάς ώρας και τελικώς πλησιάζει πρός την ΛΑΦΙΣΤΑΝ (νύν ΝΕΑΠΟΛΙΝ). 

Ή ΝΕΑΠΟΛΙΣ τότε άποτέλει σημαντικόν κέντρον των Τούρκων και το Σώμα έπι τη διαπιστώσει ότι εύρίσκεται έγγύς ταύτης, παρά την μεγάλην κόπωσιν όλων, έστράφη ολοταχώς πρός Βορραν και έπορεύδη μέχρι πρωίας εις την τύχην, άναγκασθέν την αύγήν νά λημεριάση έντός ενός ρεύματος, έκεί δηλαδή όπου εύρέθη.

 Ή άκριβής θέσις του λημεριού δύναται νά προσδιορισθή βάσει των έξης στοιχείων :

Κατά διήγησιν του όδηγού Παπαδημητρίου τούτο εύρίσκετο έγγύς του χωρίου ΒΙΤΑΝΙ (νύν ΒΟΤΑΝΙ) Ν (4829).

 Ό ίδιος ο Μελάς εις έπιστολήν του γράφει ότι εύρίσκετο εις άπόστασιν 5' άπό του ΑΛΙΑΚΜΟΝΟΣ και άπέναντι του χωρίου ΛΑΓΟΡΙ εύρισκομένου έντός του ρέματος ΡΕΣΚΟΥΣΚΑ ΡΕΜΑ εις Ν. (4630.

7 Σεπτεμβρίου.

Τό Σώμα παρέμεινεν όλόκληρον την ήμέραν έντός του ρέματος τούτου έν πλήρει άκινησία διότι η πέριξ έκτασις ήτο καλλιεργημένη και εγγύς του λημεριού έκυκλοφόρουν Τούρκοι χωρικοί καθ’ όλην την ημέραν. εις μίαν μάλιστα στιγμήν εγένετο τούτο άντιληπτόν ύπό σκύλων και λόγω των γαυγισμάτων εγένετο άντιληπτόν και παρά τινων Τούρκων χωρικών, τούς όποιους οί ανδρες του Μελά συνέλαβον και έκράτησαν μέχρις έπελεύσεως του σκότους.

Νύξ 7/8 Σεπτεμβρίου.

Διάβασις του ΑΛΙΑΚΜΟΝΟΣ διά του πόρου της  ΑΜΜΟΥΔΑΡΑΣ, όπου το υψος του υδατος, λόγω της  έποχής, ήτο μέχρι άνω του γόνατος.

 Άπαντες διήλθον πεζή διά μέσου του ποταμού. Ή πορεία έσυνεχίσθη σύντονος και το Σώμα έφθασεν εις το χωρίον ΚΩΣΤΑΡΑΖΙ (παλαιά θέσις χωρίου) όπου και έστάθμευσεν.

8/9 και 10 Σεπτεμβρίου.

Τό ΚΩΣΤΑΡΑΖΙ ήτο έν έκ των κρησφυγέτων των Ελληνικών Σωμάτων, μέ κατοίκους ακραιφνείς "Ελληνας πατριώτας και ούτω οί ταλαιπωρημένοι ανδρες του Μελά ήδυνήθησαν έπι τέλους ν’ άναπαυθούν έντός οίκημμάτων, έν πλήρει άσφαλεία, νά τροφοδοτηδούν και νά συνέλθουν έκ της  μέχρι της  στιγμής εκείνης ταλαιπωρίας και άγωνίας.

 Κατά την εις ΚΩΣΤΑΡΑΖΙ παραμονήν του Σώματος προσήλθον και ένετάχθησαν εις αύτό δύο νέοι έκ ΒΟΓΑΤΣΙΚΟΥ, ονομαζόμενοι ο εις Πάντος (Παντελής) και ο έτερος Πέτρος.

11 Σεπτεμβρίου.

Τό Σώμα κινείται και φθάνει εις ΒΟΓΑΤΣΙΚΟΝ και λημεριάζει εις το γνωστόν ήδη έξωκκλήσιον του ΑΓ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ.

 Ό Μελάς εισέρχεται έντός της  κωμοπόλεως και διαμένει εις την οικίαν του διδασκάλου Άθανασίου Ιατρού.

Νύξ 11/12 Σεπτεμβρίου.

Πορεία άπό ΒΟΓΑΤΣΙΚΟΝ διά ΚΩΣΤΑΡΑΖΙ πρός την γνωστήν ήδη Μονήν ΤΣΙΡΙΛΟΒΟΥ, έγγύς της  όποίας λημεριάζουν. Ό Ηγούμενος της  μονής έρχεται εις συνάντησίν του.

12 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή εις λημέρι ΤΣΙΡΙΛΟΒΟΥ.

Νύξ 12/13 Σεπτεμβρίου.

Πορεία έπι της  νύν δημοσίας ΚΟΡΗΣΣΟΥ ΚΛΕΙΣΟΥΡΑΣ μέχρις ενός σημείου καί

είτα διά του αύχένος εις Ν (6246) κάδοδος πρός ΛΕΧΟΒΟΝ.

 Τό Σώμα λημεριάζει  έντός δασους όξυών, πιθανώς εις θέσιν ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ Ν (6445).

14 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή εις λημέρι μέχρι της  18.00 Ω και είτα κάθοδος απάντων έντός του χωρίου ΛΕΧΟΒΟΝ. 

Τό Έλληνικώτατον τούτο χωρίον άπετέλει έτερον Κέντρον του 'Ελληνικού Κομιτάτου. 

Ό Μελάς διέμεινεν εις την οικίαν του Ζήση Δημουλιού, ο όποιος και θα προστεθή εις την δύναμιν του Σώματος.

Άπό το ΛΕΧΟΒΟΝ ο Μελάς πρόκειται πλέον ν΄ άρχίση την ένοπλον δράσιν του.

Νύξ 14/15 Σεπτεμβρίου.

Κίνησις πρός το χωρίον ΣΤΡΕΜΠΕΝΟΝ (νύν ΑΣΠΡΟΓΕΙΑ), 

πατρίδα του πρώτου Έλληνομακεδόνος 'Οπλαρχηγού Βαγγέλη Νικολάου, και του πρώτου θύματος των Κομιτατζήδων και στάθμευσις εις λημέρι ύπερθεν του χωρίου.

Τό Σώμα πρόκειται νά προβή εις την πρώτην πολεμικήν ένέργειαν, νά συλλάβη τούτέστιν και νά τιμωρήση μερικούς άρχηγούς Βουλγαρίζοντας του χωρίου  οι όποιοι έφέροντο ώς ύπαίτιοι του φόνου του συγχωριανού των οπλαρχηγού Βαγγέλη Νικολάου.

15 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή εις λημέρι ύπερθεν ΑΣΠΡΟΓΕΙΩΝ.

Νύξ 15/16 Σεπτεμβρίου 1904.

Εισβολή ύπό του Σώματος έντός του χωρίου ΑΣΠΡΟΓΕΙΑ και σύλληψις των Βουλγαριζόντων.

16 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή έντός του χωρίου ΑΣΠΡΟΓΕΙΑ, όπου εύρίσκετο και το νωπόν είσέτι μνήμα του ήρωος Καπετάν Βαγγέλη καδώς και η οίκογένειά του.

Νύξ 16/17 Σεπτεμβρίου.

Είς λημέρι ύπερθεν χωρίου διά λόγους άσφαλείας. Κατά την διάρκειαν της  νυκτός κατακλυσμιαία βροχή.

17 Σεπτεμβρίου.

Μέχρι μεσημβρίας παραμονή εις το λημέρι, μεθ’ ο κίνησις πρός ΠΡΕΚΟΠΑΝΑ (νύν ΠΕΡΙΚΟΠΗ) Ν (5951), μέ σκοπόν την σύλληψιν και την τιμωρίαν Βουλγαριζόντων τινών  

τού χωρίου. 

Ή ένέργεια αυτή άποτελεί την δευτέραν πολεμικήν πράξιν του Σώματος του Μελά.

Αφιξις εις ΠΕΡΙΚΟΠΗΝ τας άπογευματινάς ώρας και σύλληψις των Βουλγαριζόντων, μεδ’ δ συνέχισις της κινήσεως διά της  ήμιονικής διά ΣΑΡΙΡΕΜΑ Ν (6055) πρός ΜΠΕΛΚΑΜΕΝΗΝ (νυν ΔΡΟΣΟΠΗΓΗΝ) (παλαιά θέσις χωρίου). 

Αφιξις Σώματος εις ΔΡΟΣΟΠΗΓΗΝ τας πρώτας νυκτερινάς ώρας. 

Ό Μελάς ήλθεν άμέσως εις επαφήν μέ τούς προύχοντας και μέλη του 'Ελληνικού Κομιτάτου Παπαστυλιάδην, Παπαπέτρον, Χρήστον Έξάρχου, Παπανικόλαν κ.λ.π. και έκεί συνηντήθη μέ τόν νεαρόν Φαρμακοποιόν Φίλιππον Καπετανόπουλον έκ ΚΑΤΡΑΝΙΤΣΗΣ (νύν ΠΥΡΓΟΙ Εδέσσης), ο οποίος είχεν έλθη έπι τούτω έκ Μοναστηριού διά νά καταταγή εις το Σώμα του Μελά, όπερ και έγένετο.

18 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή του Σώματος εις ΔΡΟΣΟΠΗΓΗΝ, ήτις άπετέλει άσφαλές κρησφύγετον διά τα Ελληνικά Σώματα και έν έκ των Έθνικών Κέντρων της  περιοχής.

Νύξ 18/19 Σεπτεμβρίου.

Κίνησις τού Σώματος πρός ΝΕΡΕΤΗ (νύν ΠΟΛΥΠΟΤΑΜΟΣ) Ν (5662) μέσω χωρίου ΚΑΤΩ ΥΔΡΟΥΣΑ και άφιξης εις ΠΟΛΥΠΟΤΑΜΟΝ νύκτωρ, μέ σκοπόν την σύλληψιν και τιμωρία σημαινόντων Βουλγαριζόντων του χωρίου.

19 Σεπτεμβρίου 1904 ημέρα Κυριακή.

Τήν αύγήν το Σώμα έξώρμησεν έκ τίνος οικίας εις την πλατείαν του χωρίου, όπου λόγω της  Κυριακής είχον συγκεντρωθη οι χωρικοί, έν οίς και οι καταζητούμενοι, άλλά την αυτήν ώραν, προφανώς κατόπιν καταδόσεως, είσήρχετο εις το χωρίον Τουρκικόν καταδιωκτικόν άπόσπασμα, όπερ ήνοιξεν πάραυτα πύρ κατά των Ελλήνων ανταρτών του Μελά. 

Κατόπιν τούτου οι άνδρες του Μελά ήρχισαν άνερχόμενοι πρός τας νοτίως του χωρίου κλιτείς, πυροδολούντες και πυροβολούμενοι. 

Κατά την συμπλοκήν ταύτην έφονεύθη έκ των ήμετέρων ο νεοκαταταγείς άντάρτης Φ. Καπετανόπουλος, τόν όποιον ο Μελάς άπέκρυψεν έντός χαράθρας μέ πυκνήν βλάστησιν. 

Οι Τούρκοι δέν κατεδίωξαν το Σώμα, άρκεσθέντες νά είσέλθουν εις το χωρίον, δι  ο και τούτο παρέμεινεν μέχρις έπελεύσεως του σκότους έντός που δασους όπισδεν και νοτίως ΠΟΛΥΠΟΤΑΜΟΥ.

Νύξ 19/20 Σεπτεμβρίου.

Πορεία πρός ΛΕΧΟΒΟΝ και αφιξις εις λημέρι έντός του δασους, μεταξύ των χωρίων ΛΕΧΟΒΟΝ και ΑΣΠΡΟΓΕΙΑ.

20 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή εις το ώς άνω λημέρι.

Νύξ 20/21 Σεπτεμβρίου.

Είσοδος του Σώματος έντός του ΛΕΧΟΒΟΥ.

21 Σεπτεμβρίου.

Παραμονή του Σώματος έντός του ΛΕΧΟΒΟΥ.

Νύξ 21/22 Σεπτεμβρίου.

Κίνησις του Σώματος έκ ΛΕΧΟΒΟΥ πρός ΝΕΓΟΒΑΝΗΝ, (νύν ΦΛΑΜΠΟΥΡΟΝ) Ν (6660) και αφιξις εις λημέρι έγγύς και Ν.Δ. του χωρίου ΝΕΒΕΣΚΑ (νύν ΝΥΜΦΑΙΩΝ).

22 Σεπτεμβρίου.

Αφιξις εις το λημέρι τούτο προυχόντων και μελών του ‘Ελληνικού Κομιτάτου του χωρίου ΝΥΜΦΑΙΩΝ και συνεργασία μέ Μελάν έπι της  όργανώσεως του ένοπλου Άγώνος.

22/23 Σεπτεμβρίου.

Κίνησις και άφιξης του Σώματος εις το χωρίον ΦΛΑΜΠΟΥΡΟΝ. Τό χωρίον τούτο άπετέλει έτερον Έθνικόν Κέντρον της  περιοχής και εκεί ο Μελάς προτίμησεν νά παραμείνη επ’ άρκετόν άσχολούμενος μέ την όργάνωσιν του ’Αγώνος.

23 Σεπτεμβρίου εως 1 'Οκτωβρίου 1904.

Παραμονή του Σώματος εις ΦΛΑΜΠΟΥΡΟΝ. 

Ό Μελάς είδοποίησεν και συνεκεντρώθησαν άπασαι αι μέχρι τότε άνεξαρτήτως δρώσαι έν τή περιοχή μικροομάδες Ελλήνων άνταρτών, έξ έντοπίων άγωνιστών και προέβη εις την συγχώνευσιν τούτων και την άναδιοργάνωσιν του Σώματός του, συγκροτήσας τέσσαρας ομάδας, άποτελουμένος:

— Ή πρώτη έξ έντοπίων άνταρτών, υπό τόν δρώντα έν τη περιοχή οπλαρχηγόν ΚΑΡΑΛΙΒΑΝΟΝ.

— Ή δευτέρα έξ έντοπίων επίσης άνταρτών ύπό τόν δρώντα έπίσης έν τή περιοχή οπλαρχηγόν Ίοβάνην.

— Ή τρίτη έκ των Κρητικών του Σώματός του ύπό τόν Πούλακαν καί

— Ή τετάρτη έξ όλων των λοιπών Μακεδόνων του Σώματός του, ύπό τόν Νικόλαον Πύρζαν έκ Φλωρίνης.

Νύξ 1/2 Όκτωβρίου.

Τό Σώμα ύπό την νέαν του συγκρότησιν, μέ στρατιωτικήν τάξιν και πειθαρχίαν έκινήδη έκ ΦΛΑΜΠΟΥΡΟΥ διά ΑΝΩ ΥΔΡΟΥΣΗΣ εις ΔΡΟΣΟΠΗΓΗΝ.

2 έως 10 Όκτωβρίου.

Τό Σώμα περιφέρεται μεταξύ ΔΡΟΣΟΠΗΓΗΣ — ΦΛΑΜΠΟΥΡΟΥ, άσχολούμενον μέ οργανωτικά ζητήματα του άγώνος.

Νυξ 10/

11 Όκτωρίου.

Τό Σώμα κινείται έκ ΦΛΑΜΠΟΥΡΟΥ πρός ΠΟΛΥΠΟΤΑΜΟΝ, μέ σκοπόν νά έπαναλάβη την κατά του ΠΟΛΥΠΟΤΑΜΟΥ επιδρομήν και έκείδεν νά κινηθή πρός περιοχήν ΠΙΣΟΔΕΡΙΟΥ — ΑΝΤΑΡΤΙΚΟΥ, ινα ο Μελάς συναντηθη μετά των εκεί ήδη δρώντων οπλαρχηγών Καπετάν Κώττα και Εύδυμίου Καούδη, πρός συντονισμόν του όλου ’Αγώνος έν Δυτική Μακεδονία.

11 Όκτωβρίου.

Παραμονή Ν. Δυτικώς ΠΟΛΥΠΟΤΑΜΟΥ.

12 Όκτωβρίου.

Κίνησις και άφιξις μέσω χωρίου ΤΟΥΡΙΑ (νύν ΚΟΡΥΦΗ) έξω του χωρίου ΣΤΑΤΙΤΣΑ (νύν ΜΕΛΑΣ).

Κατόπιν άναμονής εις την εις το ακρον του χωρίου έκκλησίαν ο Μελάς άπεφάσισεν, διά νά άναπαυθούν οι άνδρες έκ της  κοπώσεως και νά προστατευτούν έκ της βροχής και του ψύχους, νά είσέλθουν εντός του χωρίου και νά κατανεμηθούν εις καταλύματα, όπερ και έγένετο.

 Ό Μελάς μένει εις το αύτό κατάλυμα μέ τον Νικόλαον Πύρζαν έκ Φλωρίνης, τον Στρατινάκην έκ Κρήτης, τον Πέτρον έκ Βογατσικού και τον έκ του αύτού χωρίου Μελάς καταγόμενον Ντίναν.

Εις την άπέναντι του καταλύματος των οικίαν έγκατεστάθησαν έτεροι 7 ανδρες. τας άπογευματινάς ώρας Τουρκικός Λόχος έκ του χωρίου ΚΟΝΟΜΠΛΑΤΙ (νύν ΜΑΚΡΟΧΩΡΙ) έκινήθη πρός ΜΕΛΑΝ.

 Οι άνδρες του Μελά είχον διαταχθή νά παραμείνουν  έντός των οικιών, χωρίς νά προδώσουν την παρουσίαν του.

Οι Τούρκοι διήλθον διά μέσου του χωρίου’ άνήλθον εις τον ΑΝΩ ΜΕΛΑΝ και μετά τινα χρόνον κατήλθον και πάλιν εις ΚΑΤΩ ΜΕΛΑΝ, όπου το Σώμα του Μελά, μέ σκοπόν προφανώς νά έπιστρέψουν εις την έν ΜΑΚΡΟΧΩΡΙΩ έδραν των, όταν τινές έξ αύτών ήρχισαν νά κτυπούν διά των υποκόπανων την θύραν της  άπέναντι της  οικίας του Μελά τοιαύτης, όπου εύρίσκοντο ώς έλέχθη 7 άνδρες του Μελά.

Επειδή φυσικά η θύρα δέν ήνοιγεν, οι Τούρκοι ύποπτευδέντες ύπαρξιν ένοπλων έντός αύτής (ό Βούλγαρος Βοεβόδας Μήτρος Βλάχος, δι οργάνων του είχεν πληροφορήση τεχνιέντως τον Τουρκικόν Λόχον ΜΑΚΡΟΧΩΡΙΟΥ, ότι εις το χωρίον ΣΤΑΤΤΙΣΑ, (νύν ΜΕΛΑΣ), ευρίσκετο δήθεν το ίδικόν του Σώμα, δηλαδή Μήτρου  Βλάχου), έσπευσαν νά καλυφθούν εις την οικίαν όπου ο Μελάς και πρός τούτο ήρχισαν νά κρούουν την θύραν διά των ύποκοπάνων, οπότε ο Ηρως έπυροβόλησεν πρώτος και τον έμιμήθη και ο Ντίνας. 

Τούτ’ αύτό έκαμαν άμέσως και οι της  άπέναντι οικίας άντάρται, όπότε πρός στιγμήν έγενικεύθη το πύρ και οί Τούρκοι έσκόρπισαν εις τας πέριξ γωνίας.

Μετά τινα χρόνον τα πυρά άραίωσαν και τελικώς έπαυσαν. Τότε τή προτάσει του Στρατινάκη, διά καλλιτέραν άσφάλειαν, κατήλθον απαντες έκ του επάνω πατώματος της  οικίας εις το ισόγειον, όπερ διά όπισθίας θύρας έπεκοινώνει μέ την έσωτερικήν αύλήν.

Τήν στιγμήν έκείνην ο Μελάς άντελήφθη έναν Τούρκον ο όποιος έπλησίαζεν άπό την όπισδίαν αύλήν.
Έπυροβόλησεν και τον έφόνευσεν.

Έν τω μεταξύ ένύκτωσε. Πυρά ούδαμόδεν ήκούόντο. Ό Στρατινάκης έξήλθεν εις την αύλήν και έπροχώρησεν νά ίδή τον φονευδέντα Τούρκον.

Ήκολούδουν ο Μελάς, ο Ντίνας και ο Πέτρος.

 Ό Στρατινάκης προσεπάθει νά άποσπάση το τυφέκιον του φονευδέντος Τούρκου όταν ήκούσδη ένας πυροβολισμός και ο Μελάς άνεφώνησεν :
«Στήν μέση μέ πήρε παιδιά...»

Ό "Ηρως είχε τραυματισθη εις την όσφυακήν χώραν. Έκάλεσεν τον Πύρζαν και του παρέδωσε ό,τι άτομικά άντικείμενα έφερε μεθ’ εαυτού διά νά τα παραδώση εις την οίκογένειάν του, παρακαλών νά τόν πυροβολήσουν διά νά άπαλλαγη των φρικτών πόνων. εις το ΠΙΣΟΔΕΡΙ, ένα άπό τα σημαντικά Έδνικά Κέντρα της  περιοχής, ο Καούδης και τα μέλη του Ελληνικού Κομιτάτου, εις μάτην άνέμενον τόν "Ηρώα κατά την άποφράδα έκείνην νύκτα της  13ης Όκτωβρίου 1904.
Και όταν άπελπίσδησαν άναμένοντες, μία όμάς, ύπό τόν Λάζον Τσάμην, έκινήθη έκ ΠΙΣΟΔΕΡΙΟΥ διά ΒΙΓΛΑΣ ΠΙΣΟΔΕΡΙΟΥ ΚΑΛΥΒΙΩΝ ΛΑΚΚΟΥ πρός ΜΕΛΑΝ, διά νά πληροφορηθή την αιτίαν της  καθυστερήσεως.
 Νοτίως του ΛΑΚΚΟΥ έπί της 'χιονισμένης πλαγιάς συνηντήθη όμάς μέ τούς άνδρας του Μελά.

Ό Ηρως είχεν έκπνεύσει. 

Ό λεβεντόκορμος, υψηλός εύγενικός ’Αξ/κός, ο μελαχροινός Αγγελος του Μακεδονικού Άγώνος δεν ύπήρχε πλέον. 
Είχε δώσει την ζωήν διά τήν Μακεδονίαν εις ήλικίαν 33 ετών.

ΟΙ Τούρκοι, λόγω του θορύβου ό όποιος έπηκολούδησεν, άνεζήτουν έπιμόνως το πτώμα τού φονευδέντος, δι’ ο και ο Ντίνας, κατ’ εντολήν τού Κομιτάτου, έπέστρεψεν εις το χωρίον Μελάς,

έξέθαψεν τον προχείρως ταφέντα είς μίαν ρεματιάν υπέρθεν του χωρίου Ηρώα, 

άπέκοψε τήν τιμίαν κεφαλήν του

 και την παρέδωσεν είς ΑΓΙΑΝ ΤΡΙΑΔΑ ΠΙΣΟΔΕΡΙΟΥ 

είς τον έκ Μοναστηριού

 έπι τούτω άφιχθέντα γνωστόν ήδη προξενικόν Υπάλληλον Βασίλειον Άγοραστόν, συνοδευόμενον υπό

τών έκ Πισοδερίου Μιχ. Χασοπούλου καί Χατζηκώτση και του Διδασκάλου Αντωνίου Παπαφιλίππου, παρ ών έκομίσδη εις Πισοδέριον, εις το παρεκκλήσιον του οποίου ("Αγιος Χαράλαμπος) έτάφη κατά την διάρκειαν της  νυκτός ύπό του ήγέτου του ‘Ελληνικού Κομιτάτου έν τώ χωρίω Παπασταύρου Τσάμη, παρισταμένων των άνωτέρω και έπι πλέον του διδασκάλου Φίτζιου Ηρακλή.
Ό κορμός του Μελά, άνευρεδεις ύπό των Τούρκων, μετεφέρδη εις ΚΑΣΤΟΡΙΑΝ, όπου παρελήφθη ύπό τού ένδέρμου πατριώτου τότε Μητροπολίτου Καστόριας

Γερμανού Καραβαγγέλη και έτάφη είς τό προαύλιον της Μητροπόλεως.

Ουτω έτερματίσδη κάπως προώρως η ένοπλος δράσις του 'Ήρωος, ό ήρωϊκός του όμως  θανατος κατεσυνεκίνησεν το Έλληνικόν στοιχείον της  Μακεδονίας, έφανάτισεντούς Άγωνιστάς, έπεισεν

Τούς εις Άθήνας διατακτικούς περί τού ότι κάτι το πολύ σημαντικόν συνετελεΤτο εις Μακεδονίαν

καί συνετέλεσεν ούτω εις συστηματικωτέραν, σδεναρωτέραν και άποτελεσματικωτέραν άντιμετώπισιν του έκ του Βουλγαρισμού κινδύνου, μέ αποτέλεσμα την τελικήν νίκη του Ελληνισμού.

Ο τάφος του Παύλου Μελά στην Καστοριά