«Το θαύμα του Γκέρλιτς» Görlitz : Ελληνες αιχμάλωτοι του 1916 στην Γερμανία. Ένα βλέμα στο παρελθόν, μια συμβουλή για το ΜΕΛΛΟΝ.

Ανάρτηση του Χρήστου Χουρμούζη.

Το Γκέρλιτς είναι μια άγνωστη πόλη στην ανατολική Γερμανία, επάνω στον   ποταμό Νάισε.
Σήμερα είναι χωρισμένα στα δύο, επειδή ο ποταμός   Νάισε   μετά   τον   Β' Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε σύνορο Πολωνίας -Γερμανίας, οπότε η πόλη   διαιρέθηκε.

Από την πλευρά της Γερμανίας λέγεται Γκέρλιτς και από την πλευρά της Πολωνίας φέρει    πολωνικό όνομα.

Στην πόλη αυτή λοιπόν από το 1916
παρέμεινε σε
«τιμητική αιχμαλωσία»,
δηλαδή φιλοξενούμενο,
για δυόμισι ολόκληρα χρόνια το Δ' Σώμα Στρατού της Ελλάδας,
περίπου 7.000 άτομα.

Πώς όμως βρέθηκαν τόσοι Έλληνες στρατιώτες στη γερμανική πόλη και μάλιστα με την παγκοσμίως πρωτότυπη ιδιότητα των αιχμαλώτων - φιλοξενούμενων;

Αιχμάλωτοι με τον οπλισμό τους,
με τις γιορτές και τις παρελάσεις τους,
δηλαδή και αιχμάλωτοι και φίλοι.

Ας αρχίσουμε όμως από το 1915. Στην Ελλάδα ξεσπάει ο μεγάλος διχασμός.
Ο μεν βασιλιάς - γαμπρός από αδελφή του Κάιζερ - καθώς και το επιτελείο του οι γερμανολάτρες Μεταξάς και Δούσμανης, θέλουν να πάμε με τη Γερμανία, γιατί πιστεύουν ότι αυτή θα νικήσει. Αντίθετα, ο Βενιζέλος πιστεύει ότι θα νικήσουν οι σύμμαχοι, Άγγλοι και Γάλλοι κι έτσι πρέπει να είμαστε με τους νικητές.

Έλεγε επιπλέον ότι αφού οι εχθροί μας, Τούρκοι και Βούλγαροι, πήγαν με τη Γερμανία, εμείς δεν έχουμε άλλη επιλογή, πρέπει να πάμε με τους συμμάχους.
Μ' αυτόν τον τρόπο αρχίζει ο μεγάλος διχασμός που κατάστρεψε την Ελλάδα.
Κι ερχόμαστε στα γεγονότα του 1916.
0 Βενιζέλος έχει πα¬ραιτηθεί και έχει σχηματίσει επαναστατική κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη.
Στις 5 Αυγούστου (παλιό ημερολόγιο), ο βουλγαρικός  στρατός εισβάλλει αιφνιδιαστικά στην ανατολική Μακεδονία.
Το Δ' Σώμα Στρατού που είναι στη Δράμα και Καβάλα παίρνει διαταγή από τη βασιλική κυβέρνηση της Αθήνας να μην αντισταθεί, αλλά να παραδοθεί.

Παρά ταύτα ο τότε λοχαγός Κονδύλης αντιστέκεται μπροστά στη φοβερή κατάντια να παραδοθούν αμαχητί στους Βουλγάρους.
Ποιοι;
Αυτοί που τρία χρόνια πριν, το 1913, κατατρόπωσαν τους Βουλγάρους στις μάχες του Κιλκίς και του Λαχανά και απελευθέρωσαν Σέρρες, Δράμα και Καβάλα.
Και βρέθηκε υπουργός Στρατιωτικών που διέταξε την παράδοση ολόκληρου Σώματος Στρατού.

Αναφέρω το όνομα του προς αιώνιο όνειδος: λεγόταν Γιαννακίτοης.

Η φρουρά της Καβάλας πήγε στη Δράμα, για να μεταφερθεί με τρένα στη Γερμανία.
Η πόλη έμεινε στο έλεος των εισβολέων, μπήκαν οι Βούλγαροι χωρίς καμιά αντίσταση.
Η τραγική περιπέτεια των ελληνικών πληθυσμών έχει ξεκινήσει.

Ο διωγμός ήταν συστηματικός.

Σημειώνουμε ότι από 36.000 άντρες που εκτοπίστηκαν, γύρισαν 17.000 σε κακά χάλια, ράκη πραγματικά.

Γέμισε η Βουλγαρία από ελληνικά κόκαλα.
Ο πρώτος συρμός με τους αιχμαλώτους έφυγε από τη Δράμα στις 23 Σεπτεμβρίου 1916.
Απαιτήθηκαν συνολικά 10 αμαξοστοιχίες.
Το ταξίδι διαρκούσε 12 ημέρες.

Μεταφέρθηκαν 3.100 στρατιώτες και 430 αξιωματικοί, καθώς και μερικά αποσπάσματα χωροφυλακής, 93 γυναίκες και 5 παιδιά.
Στο τέλος οι Βούλγαροι επιβίβασαν βιαίως και 100 χωροφύλακες που έπιασαν στη Φλώρινα.
Στο σύνολο περίπου 7.000 άτομα.
Ωστόσο, περίπου 3.000 οπλίτες και 150 αξιωματικοί, κατάφεφιαν να διαφύγουν στη Θάσο και από εκεί πήγαν στο Μακεδονικό μέτωπο.
Πολέμησαν κατά των Βουλγάρων και πολλοί πεσαν στο πεδίο της τιμής.

Στο μεταξύ στο Γκέρλιτς οι προετοιμασίες κορυφώνονταν.

Η όλη φόρεσε τα καλά της για να καλωσορίσει τους «Έλληνες φίλους».
Ήταν βλέπετε «παιδιά» του βασιλιά Κωνσταντίνου, γαμπρού του Κάιζερ τους.
Η πόλη γέμισε ελληνικές σημαίες.
Το στρατόπεδο έλαμπε από καθαριότητα και είχε αναρτηθεί μια μεγάλη επιγραφή: ΧΑΙΡΕΤΕ.

Την επίσημη υποδοχή δεν μπόρεσε να απο¬τρέψει η αντίθετη επιθυμία του Σωματάρχη Χατζόπουλου.
Εξήντα τέσσερα χρόνια μετά γράφει ο στρατιώτης Τσόγιας Κωνσταντίνος από τον Πλάτανο Τρικάλων:

«Άρχισαν να ηχούν οι σάλπιγγες κι εμείς βάλαμε εφ' όπλου λόγχη κι αρχίσαμε την παρέλαση.
Οι Γερμανοί στα μπαλκόνια και στους δρόμους έριχναν λουλούδια, ρύζια και κουφέτα. Θερμή υποδοχή σ' έναν τόπο όπου όλα μάς φαίνονταν διαφορετικά.
Πρόσωπα ξανθά, μεγάλη καθαριότητα και μεγάλος ενθουσιασμός, σα να είμαστε οι καλύτεροι φίλοι».

Η διαμονή στο στρατόπεδο δεν ήταν ευχάριστη. Πειθαρχία, στρατιωτικές ασκήσεις και διατροφή όχι καλή. Οι κακές συνθήκες διαβίωσης γρήγορα έφεραν αρρώστιες.
Τους θέριζε η φυματίωση και αργότερα ήρθε και η ισπανική γρίπη.
Περίπου 400 στρατιώτες και αξιωματικοί πέθαναν στο Γκέρλιτς και σε διάφορα άλλα μέρη της Γερμανίας, όπου είχαν μεταφερθεί πολλοί για να εργασθούν στα εργοστάσια.

Δεν έφταναν αυτά, σε λίγο άρχισαν και αθλιότητες.
Αρκετοί αξιωματικοί κατηγορήθηκαν ως βενιζελικοί και κλείστηκαν σε γερμανικές φυλακές.

Η πιο μεγάλη όμως αθλιότητα ήταν όταν στάλθηκαν Έλληνες αξιωματικοί στην Ελλάδα για να κάνουν κατασκοπεία σε βάρος του ελληνικού στρατού, που πολεμούσε στο Μακεδονικό'μέτωπο.

Επελέγησαν προσεκτικά από τον ιδιαίτερο του βασιλιά δύο ζεύγη έμπιστων αξιωματικών και έφυγαν για την Ελλάδα σε δύο ξεχωριστές αποστολές, για λόγους ασφαλείας.
Κατέβηκαν στην Πελοπόννησο με γερμανικό υποβρύχιο.

Στην πρώτη αποστολή ήταν ο υπολοχαγός Καλαμαράς και ο ανθυπολοχαγός Χατζόπουλος.
Οι δύο νεαροί αξιωματικοί σχεδόν αμέσως εντοπίστηκαν, συνελήφθησαν και ομολόγησαν τα πάντα. Στο Στρατοδικείο παραδέχθηκαν την ενοχή τους και καταδικάσθηκαν σε θάνατο.
Η εκτέλεση έγινε χωρίς καθυστέρηση.
Στον τόπο της εκτέλεσης ο επίτροπος τους είπε:
«Κρίμα, εσείς δεν πεθαίνετε για την Ελλάδα, αλλά για τον βασιλιά σας».
Οι άλλοι δύο αξιωματικοί, κυνηγημένοι δε μπόρεσαν να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους. Ονομάζονταν Παπακώστας και Ποτηρόπουλος.
Κρύβονται επί δύο χρόνια σε κάποιο χωρίς της Μεσσηνίας.
Ο Παπακώστας πέθανε μέσα στην κρύπτη του και ενταφιάστηκε εκεί.
Ο Ποτηρόπουλος γλύτωσε με την αλλαγή του καθεστώτος το 1920.
Στο μεταξύ, η ζωή στο στρατόπεδο συνεχιζόταν. Μετά από κάποιο διάστημα οι στρατιώτες άρχισαν να έχουν έξοδο στην πόλη.

Σύντομα δημιουργήθηκαν

ερωτικοί δεσμοί με τις Γερμανίδες.
Συχνά είχαμε αρραβώνες, ακόμη και γάμους.

Με την έλλειψη Γερμανών αντρών λόγω του πολέμου, οι δικοί μας έκαναν θραύση.
Σύντομα έρχονται στη ζωή και πολλά εξώγαμα, αλλά η αντιμετώπιση τους από την κοινωνία ήταν κακή.
Τα αποκαλούσαν περιφρονητικά «μικρές σταφίδες».
Υπήρχε και χιουμοριστική διάθεση: όταν γεννήθηκαν τα πρώτα δίδυμα, τους κόλλησαν τα παρατσούκλια Κωνσταντίνος και Γουλιέλμος, οι δύο αυτοκράτορες.

Όταν όμως σταμάτησε ο πόλεμος, στα τέλη του 1918, και γύρισαν από το μέτωπο οι Γερμανοί στρατιώτες, πολλοί βρέθηκαν προ οδυνηρών εκπλήξεων καθώς οι γυναίκες τους τα είχαν μπλέξει με τους Έλληνες.
Δημιουργήθηκε μεγάλο μίσος ανάμεσα στους Γερμανούς στρατιώτες και τους Έλληνες.
Και το οξύμωρο ήταν ότι οι Γερμανίδες αγαποαν τους Έλληνες, ενώ οι Γερμανοί τους μισούσαν.

Στο μεταξύ, το Νοέμβριο του 1918 άρχισαν οι ετοιμασίες για την επιστροφή στην Ελλάδα.
Με τη διάλυση που επικρατούσε, είχαν αρκετές περιπέτειες ώσπου να καταφέρουν να φτάσουν. Πολλοί έφεραν μαζί τους και τις Γερμανίδες γυναίκες τους και τα παιδιά τους.
Δυστυχώς αντιμετώπισαν δυσάρεστες καταστάσεις.
Συνέβησαν και έκτροπα, από τους βενιζελικούς.
Μάλιστα οι επικεφαλής παραπέμφθηκαν σε δίκη και  καταδικάστηκαν σε θάνατο, αλλά δεν εκτελέστηκαν επειδή άλλαξε το καθεστώς μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920.
Οι Περισσότεροι από 200 Έλληνες παρέμειναν στο Γκέρλιτς. Μερικοί επέτυχαν επαγγελματικά.

Ταμπέλες με ελληνικά ονόματα όπως Χαλαρής, Φώσκολος, Σούλης, Αποστολίδης και άλλα
 αποτελούσαν χαρακτηριστικό γνώρισμα της πόλης.

Μεγάλη φροντίδα είχαν οι τάφοι των νεκρών στρατιωτών και αξιωματικών.
Κάθε χρόνο τιμούσαν τους νεκρούς με μνημόσυνα και καταθέσεις στεφάνων.
Αργότερα είχαν πολλές δοκιμασίες με το χιτλερικό καθεστώς.
Ο Γεώργιος Φώσκολος καταδικάστηκε το 1938 σε πολυετή φυλάκιση.
Επίσης η Μαργαρίτα Μπαζιώτη, κόρη του στρατιώτη Μπαζιώτη καταδικάστηκε για δυσφήμιση του καθεστώτος.
Οι δοκιμασίες συνεχίστηκαν και μετά το 1945 με τους Σοβιετιικούς. Κατηγορήθηκαν, δικαίως ή αδίκως, ως συνεργάτες των ναζιστών. Τρία άτομα πέθαναν στις σοβιετικές φυλακές.

Σήμερα στην πόλη ζουν περίπου σαράντα απόγονοι των Ελλήνων στρατιωτών, απόγονοι δεύτερης και τέταρτης γενιάς.
Τα ελληνικά ονόματα ακόμη ακούγονται στο Γκέρλιτς.

"Ein Blick in die Vergangenheit, ein Rat für die Zukunft"

_{(s. Publikationen Humboldt-Universität zu Berlin, Lautarchiv)}

Es war einmal vor langer langer Zeit, um genau zu sein vor 87 Jahren, während des Ersten Weltkrieges,
6.500 griechische Soldaten und Offiziere im Kriegsgefangenenlanger in Görlitz Deutschland, "stationiert".

Während dieser Epoche (1915-1919), anden in vielen (175) Kriegsgefangenenlagern, Aufnahmen musikalischer - und volkskundlicher Art, auf Zylinder statt. Leiter dieses Programms war Karl Stumf (Leiter der Preussischen Phonographischen Kommmission) und Georg Schünemann. Das Ergebniss dieser Arbeit sind mehr als 1.000 Wachswalzenaufnahmen (Berliner Phonogramm-Archiv).

_{Das griechische Armeeorchester in Görlitz 1917 (Foto: Privatarchiv P.K.)}

Parallel dazu wurden durch Wilhelm Dögen und die Firma Lindström Tonaufnahmen auf Grammophonplatten (1650 St.) in 250 Sprachen und Dialekten aufgenommen.

Ziel des Programms war die Begründung eines Museums (Stimmenmuseum der Völker). Leiter der Aufnahmen im Gefangenenlagern in Görlitz war August Heisenberg. Dort fanden im Juli 1917 Aufnahmen mit griechischen Soldaten statt.


P. aus Livadia sang ein Hirtenlied (Syrtos Roumelis)

^{(Quelle: Humboldt-Universität zu Berlin, Musikwissenschaftliches Seminar, Lautarchiv, PK 935/*934)}

_{Griechischer Soldat, der an den Aufnahmen teilgenommen hat
(PK 935/*934), posiert vor dem, mit Schwertern geschmückten,
Portrait des Königs Konstantinos IB΄ von Griechenland.
Es ist bekannt, dass Konstantinos das IV. "Soma" der gr. Armee
nach Deutschland geschickt hat, nach seiner Meinungsverschiedenheit
mit der Regierung auf Seiten der Entente zu kämpfen.
(Foto: Privatarchiv P.K.)}

^{(Quelle: Humboldt-Universität zu Berlin, Musikwissenschaftliches Seminar, Lautarchiv, PK 937/1)}

_{(Foto: Privatarchiv M. N.)}

«Του Αχουμακάκου»

«Θέ μου και παναγία μου να πέσει αράπικη βλογιά
να πέσει αράπικη βλογιά εκεί στο πάνω μαχαλά
κι άντε να φύγει από κει να πάει στο πάνω Μπουλαριούς...

...όπου αγόρασες το Γκρας κι έκαμες χήρες μ΄ορφανά
κι έκαμες χήρες μ΄ορφανά και τ΄ορφανά αναστήνονται
και τ΄ορφανά αναστήνονται χήρες ματαπαντρεύονται...»

* Ο Γρας ή Γκρας ήταν όπλο του ελληνικού στρατού τέλη του 19 αιώνα που πήρε τ΄όνομά του από τον γάλλο κατασκευαστή του.

* Θοδωρής Αχουμακάκος: Γνωστός σκληρός της περιοχής και κεντρικό πρόσωπο σε αρκετά μοιρολόγια. Στο συγκεκριμένο μοιρολόι χαρακτηρίζεται σαν Βρεκόλακας, συνήθης χαρακτηρισμός στα μανιάτικα μοιρολόγια γιά τους αιμοχαρείς.

_{Griechische Offiziere in Görlitz 1917 (Foto: Privatarchiv P. K.)}

G. aus Rokka erzählte das Märchen "Die drei Königskinder" (PK 991/1).

^{(Quelle: Humboldt-Universität zu Berlin, Musikwissenschaftliches Seminar, Lautarchiv)}

Μιά φορά κι ένα καιρό, ήταν τρία βασιλόπουλα, πήγαν να πάρουν μιά βασιλοπούλα. Επειδή τσακώνονταν ποιός θα τη πρωτοπάρ΄, είπε η βασιλοπούλα (στο πρώτο): «Να πιάσεις το νερό από τον Αη Γιώργη να το πάς στη Πρέβεζα». Και καλούν το δεύτερο και του είπε να φτιάκει ένα κάστρο μεγάλο. Του τρίτου του είπε να φτιάκει ένα ΄μπέλι μεσ΄ τη θάλασσα και όποιος τελείωσει πρωτύτερα εκείνος θα τη πάρει γυναίκα του...

^{(Forschung, schriftliche Niederlegung: Andrikopoulos, Konstantinos, ©2004)}

Th. aus Nikopolis Kleinasien erzählte eine kleine Geschichte und sang ein pontisches Lied im siebener Rhythmus (PK 996/1,2).

A. aus Livadia sang ein Lied über seine Stadt (PK 998/1), ein historisches Lied über die Familie von Kolokotronis (PK 998/2) und zwei lithurgische Lieder (PK 1000) mit M. als Halter des Gleichtons.

^{(Quelle: Humboldt-Universität zu Berlin, Musikwissenschaftliches Seminar, Lautarchiv)}

«Λειβαδιά»

«Αχ μωρ΄όμορφη πούνε η μωρέ η Λειβαδιά μωρέ μύρομ΄ η Λειβαδιά
αχ μωρέ που κείται μες το ωρέ το ρέμα μαννούλα μ΄ το ρέμα
αχ πάν΄ τα κορίτσια ωρέ γιά νερό γυρίζουν φιλημένα...»


«Κολοκοτρωναίοι»

«Λάμπουν τα χιόνια στα βουνά...
έτσι λάμπει κι η κλεφτουριά οι Κολοκοτρωναίοι
πόχουν τ΄ασήμια τα πολλά τις ασημένιες πάλες...»


«Τον Νυμφώνα σου βλέπω»

«Τον νυμφώνα σου βλέπω σωτήρ μου κεκοσμιμένον
και ένδυμα ουκ έχω ίνα εισέλθω εν αυτώ
λαμπρυνον μου την στολήν της ψυχής
φωτοδότα και σώσον με»


«Ανείτε τον Κύριον»

«Αινείτε τον Κύριον εκ των ουρανών
αινείται αυτόν...»

^{(Forschung, schriftliche Niederlegung: Andrikopoulos, Konstantinos, ©2004)}


B. aus Skripou sang das historische Lied Giannakis Kalaris (PK 999).

Το ιστορικό αυτό τραγούδι της τάβλας περιγράφει με μοναδικό τρόπο τη πορεία του ελληνικού στρατού από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Ιούλιο του 1913 όταν και συνθηκολόγησε η Βουλγαρία.

^{(Quelle: Humboldt-Universität zu Berlin, Musikwissenschaftliches Seminar, Lautarchiv)}

«Αϊντε ρε που πας Γιαννάκη στρατηγέ
αϊντε ρε μέραρχε Καλάρη
...
Μέσα στα Γιάννενα πιδιά μ΄τους πάου
α ρε φτου κάτου στου Μπιζάνι...»

^{(Forschung, schriftliche Niederlegung: Andrikopoulos, Konstantinos, ©2004)}



D. Nikomeidia Kleinasien sang zwei Lieder: "To stithos mou to trifero" und "O Xenos" (PK 1001/1,2).

^{(Quelle: Humboldt-Universität zu Berlin, Musikwissenschaftliches Seminar, Lautarchiv)}

«Το στήθος μου το τρυφερό δεν ήταν μαθημένο
να υποφέρει βάσανα και πόνους το καημένο
Κατηραμένη τύχη μου που δεν πονείς γιά μένα
και μ΄ έριξες άδικα στα έρημα τα ξένα...»


«Θα πάω να βρώ ένα βουνό...
να ΄ναι το στρώμα από κλαριά και χόρτα μαξιλάρι
...
Ω Μικρασιάτικη πατρίδα αγαπημένη
τα μαύρα ντύθηκες τα αίματα βαμμένη»

^{(Forschung, schriftliche Niederlegung: Andrikopoulos, Konstantinos, ©2004)}

CHRONIK DER ANKUNFT


Die ersten Abteilungen des IV. "Soma" der griechischen Armee steigen im Bahnhof von Görlitz am 15.09.1916 aus.
Der erste Adjutant des Kaisers, von Estorff begrüsst offiziell den griechischen Gouverneur, General Karakallo aus Kavala.

Abteilung der griechischen Armee marschiert durch die Stadt in Richtung "Lager Moys".
Dort begrüsst sie ein Banner mit einem grossen "CHAIRETE" (frei übersezt: WILLKOMMEN).
Die Kasernierung wurde am 28.9.1916 vollendet und dauerte bis zum 21.02.1919 an.

_{(Andrikopoulos, Konstantinos©2004)}

*******