Η παιδεία στη τουρκοκρατούμενη Μακεδονία: η Αδελφότης ΗΩΣ της Προσοτσάνης.

Χάρτης της Μακεδονίας του 1879

Η ΠΑΙΔΕΙΑ 

ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ 

ΚΑΙ 

Η ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ
"ΗΩΣ ΙΙΡΟΣΟΤΣΑΝΗΣ"

(1870-1880)

Γ. Κ. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο

(οι φωτογραφίες  επιλογές Yauna)

 G. K. Papazoglou, Das Erziehungswesen in Ost Mazedonien Der «Griechische Philologische Verein» von Konstantinopel und die Bruderschaft «Ios» von Prosotsani (1870-1880).

In der vorliegenden Abhandlung, werden Informationen über das Erziehungswesen in Prosotsani gegeben, hauptsachlich anhand der KonferenzProtokolle von 1870-1880 des «Griechischen Philologischen Vereins» von Konstantinopel, sowie auch Informationen über das Erziehungswesen in Prosotsani, über die dortige Funktion der Schulen, über die Finanzierung der Schulen von Stiftungen in Konstantinopel oder aber auch von den Bankiers wie Zarifis oder auch Negropontis. Gleichzeitig wird die Gründung und Funktion der Bruderschaft «Ios» Prosotsanis geprüft. Es werden Informationen über die Wegbereiter der Bewegung gegeben, sowie auch über die Lehrkräfte der Schulen in Prosotsani. Die Verhaltnisse der Bruderschaft mit dem Athener Verein für die Verbreitung der Griechischen Bildung werden ueberprueft, sowie auch die Beziehungen der Vornehmen in Prosotsani mit den zwei geistlichen und nationalen Zentren derer Zeit: Konstantinopel und Athen. Natürlich werden auch die Versuche der Exarchen / sich den Bulgaren unterordneten in Prosotsani und besonders der Familie Chatzigeorgi, sich in der Region zu behaupten, durchsucht.

  

Σέ απόσταση ήμισείας ώρας άπό τήν Πλευρώνα, τήν Πλεύνα (σημ. Πετρούσα), γράφει ό Σταύρος Μερτζίδης, καί εις τρίωρον άπόστασιν δυσμικώς εκ τής Δράμας έν τη πεδιάδι εύρηται ή Πρωσσοτζάνη1, καί συνεχίζει, βεβαίως τινές εκ των αναγνωστών θά έκπλαγώσι σφόδρα μανθάνοντες ότι αύτη υπήρξεν αποικία τών αρχαίων Πρώσσων.

 Ό σπουδαίος διδάκτωρ Ε. Rueckert λέγει ότι οί Πρώσσοι μετά τών Γαλατών δίς ήλθον έν Μακεδονία, είσβαλόντες έχθρικώτατα έν τη χώρα ταυτη, έν η βεβαίως έγκατέλειψαν καί τό έθνικόν όνομά των.

Ήλθον ούτοι εις τά μέρη ταύτα περί τά έτη 279 καί 274 π.Χ.. ώστε η Πρωσσοτζάνη, ητις πρό τής εποχής ταύτης έφερεν έτερον όνομα, κατοικουμένη υφ' έτέρων λαών έλληνικής καταγωγής, ώνομάσθη, ώς υποτίθεται, ούτως έκ τής διαβάσεως τών Πρώσσων, οίτινες άναμφιβόλως είχον άποικίαν ενταύθα καί τούς όποιους ό Rueckert έτυμολογεί έκ του Portzen -έξ ού Πρωτζάνη = Πρωσσοτζάνη όπερ κατ’ αυτόν σημαίνει λαόν διαιρούντο, διασχίζοντα καί σνντρίβοντα παν τό προστυχού  ετσι σέ όλο τό διάστημα τής φοιτήσεώς μας στά σχολεία τής συγκεκριμένης κώμης, μαζί μέ τις έκάστοτε πολλές άλλαγές τού έκπαιδευτικού μας συστήματος καί τής γλώσσας, λόγια, καθαρεύουσα, δημοτική, πού μάς υποχρέωναν νά χρησιμοποιούμε οί δάσκαλοι, παρακολουθήσαμε καί τις άλλαγές στήν όρθογραφία τής γενέθλιας πόλης, ή όποια άπό Πρωσσοτζάνη, έγινε Πρωσσοτσάνη, Πρωσοτσάνη, Προσωτσάνη καί κατέληξε σέ Προσοτσάνη3.

Στό τέλος τής δεκαετίας τού 1960, όταν περατώναμε τις έγκύκλιες σπουδές στήν ώς άνω κώμη, άφήναμε τή γενέθλια γή μέ πληθυσμό περί τούς 7.000 περίπου κατοίκους, μέ τρία δημοτικά σχολεία καί μέ γυμνάσιο-λύκειο, γυμνάσιο εξατάξιο τότε στό όποίο σέ κάθε τάξη συνωστιζόμασθαν 50 καί 60 μαθητές4.

Βεβαίως άλλοι σέ καιρούς χαλεπούς στό δεύτερο μισό τού 19ου αίώνος, όταν οί φυλετικές καί έθνοτικές συγκρούσεις ήταν σέ έξαρση, σέ μιά περιοχή τήν όποία κατοικούσαν Έλληνες , ελληνόφωνοι καί σλαβόφωνοι, Βούλγαροι καί πολλοί Τούρκοι, μέ ρευστή τήν περιρρέουσα πολιτική κατάσταση, άγωνίσθηκαν σθεναρά γιά νά διατηρήσουν τήν ελληνικότητα τού χώρου πού θά φιλοξενήσει άργότερα χιλιάδες πρόσφυγες κυνηγημένους άπό τά μικρασιατικά παράλια, οί όποιοι βρήκαν έκεί τό άπάγκειο καί οί όποιοι θά μπολιάσουν καί θά μπολιασθούν ως σήμερα5.

Ή παρούσα, λοιπόν, άναφορά στήν παιδεία τής γενέθλιας γης καί στήν έξάρτησή της άπό τό κέντρο τού Ελληνισμού καί τής 'Ορθοδοξίας, τή Βασιλεύουσα, δέν είναι τυχαία, τά σχολεία καί ή ’Αδελφότης Ήώς, σέ αύτό τό δεύτερο μισό τού 19ου αίώνος, όπως θά δούμε, θά άποτελέσουν τό άνάχωμα σέ κάθε προσπάθεια προσηλυτισμού καί έκβουλγαρισμού τής περιοχής• εύνόητα άς θεωρηθεί ώς μικρό άντίδωρο τών ών άπελαβόμην άπό τή γενέθλια γή, όταν αύτή στά μάτια μας φάνταζε ώς τό κέντρο τού Κόσμου καί ό μικρόκοσμός της μέ τούς καθημερινούς ήρωες, καλούς ή κακούς, μάς κυνηγά ώς σήμερα καί άποτελεί δείκτη συμπεριφοράς καί στάσης άξεπέραστο6.

Περί τά τέλη τού 19ου / άρχές τού 20ού αίώνος, σύμφωνα μέ τούς στατιστικούς πίνακες, στήν Προσοτσάνη κατοικούσαν 1.300 Έλληνες άπό τούς όποιους 600 [ήταν] σλαβόφωνοι, 1.000 Βούλγαροι καί 1.700 Τούρκοι7, λειτουργούσε δέ, σύμφωνα μέ τή μαρτυρία τού Νικολάου Φιλιππίδη ό όποιος κατά τό 1876 έπισκέφθηκε τήν περιοχή, καλά οργανωμένο αρρεναγωγειον, δηλαδή δημοτικό καί ελληνικό σχολείο, στό όποιο φοιτούσαν περί τούς 80 μαθητές8• στό Δεμιρδέσιο τής Μικράς Άσίας, εις 1 1/2 ώραν άπόστασιν έκ Προύσης, τά ίδια χρόνια φαίνεται νά κατοικούν 2.606 κάτοικοι, όλοι Ελληνες, καί νά λειτουργούν τρία σχολεία, δημοτικό, ελληνικό καί παρθεναγωγείο, στά όποια φοιτούσαν 400 περίπου μαθητές καί μαθήτριες9.

Καί οί δύο κοινότητες τών οποίων ή ιστορία θά δεθεί μετά τό 1922 καί τήν Εξοδο -όπως, επίσης, θά συνδεθεί ή γενέθλια γή μέ τήν ιστορία αρκετών άλλων κοινοτήτων τής Θράκης, τής Μικράς Άσίας καί τού Πόντου10-, ζούσαν τά ίδια προβλήματα προσηλυτισμού άπό τούς σχισματικούς καί τό πανσλαβιστικό κίνημα ή Προσοτσάνη, άπό τούς μισσιοναρίους καί τούς καθολικούς κυρίως τό Δεμιρδέσιο, πού είναι καί τά δύο μεγάλα προβλήματα τών χρόνων, δηλαδή αύτά πού άντιμετώπιζαν οί ελληνικές κοινότητες τής ευρωπαίκής καί τής ασιατικής Τουρκίας11 • έτσι, τό 1871 μέ τόν καινούριο Κανονισμό λειτουργίας του ό Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος τής Κωνσταντινουπόλεως ανεκήρρυτε τήν επαγγελίαν αυτού, όπως συνδεθή μεθ' άπάντων τών εν τή Οθωμανική Αύτοκρατορία ελληνικών σχολείων, συλλόγων, άδελφοτήτων καί άλλων εκπαιδευτικών καθιδρυμάτων, καί μεριμνά περί αυτών ού μόνον ηθικώς, αλλά καί δι' υλικών κατά τό δυνατόν συνδρομών, 12.

Αρωγοί στή συγκεκριμένη προσπάθεια άναζωογονήσεως παντός τού ελληνικού στοιχείου στήν Άσία καί στήν Ευρώπη θά έλθουν πλούσιοι έμποροι καί τραπεζίτες τής Κωνσταντινουπόλεως κυρίως τής Banque Ottomane Imperiale ή τής Banque de Constantinople, όπως οί Χρηστάκης Ζωγράφος, Γεώργιος Ζαρίφης, Μενέλαος Νεγρεπόντης, ’Αντώνιος Βλαστός, Κωνσταντίνος Καραπάνος, Άνδρέας Βαλλιάνος, Γεώργιος Κορωνιός, Άνδρέας Συγγρός, Στέφανος Σκουλούδης κ.ά.13.

Θά διατεθούν δέ άπό τό 1872 ώς τό 1880 περίπου περισσότερες άπό πέντε χιλιάδες λίρες στά σχολεία τής έπαρχίας, μεταξύ τών οποίων καί σέ αύτά τής Προσοτσάνης, τού Δεμιρδεσίου ή καί τού Νευροκοπίου, γιά νά καταστή ό Σύλλογος τής Βασιλεύουσας, γιά τή συγκεκριμένη δεκαετία, τό Ύπουργείον Παιδείας του αλύτρωτου Ελληνισμού14• άλλά άς πάρουμε τά πράγματα άπό τήν άρχή.

Στις 7 Μαίου 1872 κατά τή Συνεδρίαση ΤΛΑ  στήν επέτειο πανήγυρη τού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, προεδρεύοντος τού κ. Κωνσταντίνον Καραπάνον, γνωστού τραπεζίτη τής Πόλης, συνήλθαν τά μέλη έν τή αιθούση τής Σχολής τής Παναγίας τού Σταυροδρομίον 15 είχε προηγηθεί τόν Μάίο του 1870 ή μεγάλη πυρκαίά τού Σταυροδρομίου πού κατέκαυσε σέ λίγες ώρες χιλιάδες οικίες στήν πέραν τον αρχαίου Βυζαντίου περιοχή τής Βασιλεύουσας (σημ. Πέραν-Σταυροδρόμι), όπότε καί κατεστράφη καί όλη ή περιουσία τού Συλλόγου16, ό όποιος μέχρι τήν έγκατάστασή του στό περίλαμπρο νεοκλασσικό οικοδόμημα τής όδού Τόπτσιλαρ άρ. 18, τόν Μάίο τού 1873, θά παραμείνει άστεγος καί περιπλανώμενος 17.

Στήν ώς άνω Συνεδρίαση μεταξύ άλλων άνεγνώσθη άπό τόν πρόεδρο τής Εκπαιδευτικής Επιτροπής τού Συλλόγου Ιωάννη Άριστοκλή, άνώτατο στέλεχος τού Υπουργείου Παιδείας στήν "Οθωμανική Τουρκία, έκθεση περί τής ένεστώσης καταστάσεως τών έν ταίς έπαρχίαις ήμετέρων έκπαιδευτηρίων18• ή συγκεκριμένη εκθεση είχε έγκριθεί καί ύπογραφεί τήν προηγούμενη ημέρα, 6 Μάίου 1872, καί άπό τά λοιπά μέλη τά άποτελούντα τήν Επιτροπή, γνωστά καί περιώνυμα μέλη τής Όμογένειας τής Βασιλεύουσας19.

Άναφορικώς μέ τήν κατάσταση τών σχολείων καί τής έκπαιδεύσεως στήν έπαρχία τής Δράμας ή επιτροπή διεκτραγωδεί τήν κατάσταση καί σημειώνει:

Έν ταίς έπαρχίαις Δράμας καί Μελενίκου τά πλείστα τών σχολείων στερούνται πόρων σταθερών. 

Έν άπασι σχεδόν τοίς σχολείοις υπάρχει εις μόνον διδάσκαλος έχων πολλούς μαθητάς, έν πολλοίς δέ διευθύνων τό τε έλληνικόν καί τό άλληλοδιδακτικόν καί ούτος άνίκανος καί άμαθής ώς επί τό πολύδιδασκαλία άσκοπος άνευ συστήματος καί τάξεως (...) Έν Δράμα  υπάρχει έν [σχολείον] άθλιέστατον.

Έν τοίς πλείστοις τών χωρίων αί τών σχολείων οίκοδομαί είσίν έτοιμόρροποι-πολλά στερούνται καί έφοριών.

Πολλοί φιλομαθείς μαθηταί ένεκα πενίας άποσύρονται άκαίρως20.

’Ιδιαίτερη άναφορά άπό όλα τά σχολεία τής έπαρχίας τής Δράμας, γίνεται μόνο γιά τό σχολείο τού Πραβίου γιά τό όποιο σημειώνεται σχετικά ότι:

Η Σχολή τής κωμοπόλεως ταύτης, ήν κατά τό ένόν βοηθεί καί ό έν Σέρραις Φιλεκπαιδευτικός Μακεδονικός Σύλλογος, έχει δύο τμήματα, έλληνικόν  καί άλληλοδιδακτικόν• περί τούς 100 μαθηταί διδάσκονται έν αντοίς• άλλά πλείστοι όσοι παίδες μένουσιν έν τη άμαθείςι• παρθεναγωγείον ούχ υπάρχει ένεκεν έλλείψεως πόρων21.

Ή κατάσταση των σχολείων καί τής παιδείας στήν επαρχία τής Δράμας γίνεται γνωστή στόν Φιλολογικό Σύλλογο τής Βασιλεύουσας άπό σχετική άναφορά-έπιστολή άπό 11 Ίανουαρίου 1872 τού έν Σέρραις Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου22•

 ή σχετική έπιστολή, περικλείουσαν έκθεσιν γενικήν τής καταστάσεως καί έκτάσεως τών σχολείων καί τής έκπαιδενσεως τών έπαρχιών Σερρών, Δράμας (Δράμα, Νευροκόπι, Ζεχνά, Πράβι) καί Μελενίκου (Μελένικον, Τιμονρ Χισάρ, Πετρίτσα), μετά στατιστικών πινάκων, άνεγνώσθη στή Συνεδρίαση ΤΙΒ' τού Συλλόγου στίς 24 Ίανουαρίου 1872, προεδρεύοντος τον κ. Ξενοφώντος Ζωγράφου, καθηγητή τότε στήν Ιατρική Αύτοκρατορική Σχολή τής Κωνσταντινουπόλεως23. Είχε προηγηθεί σέ έπίρρωση τών σκοπών τού Συλλόγου στίς 8 Νοεμβρίου 1871, στή Συνεδρίαση ΤΙΒ ', προεδρεύοντος τού κ. Κωνσταντίνου Καραπάνού14, ή έγκριση τών άποσταλησομένων έγκυκλίων πρός τούς δημογέροντες τών κοινοτήτων, τούς αρχιερείς, τούς συλλόγους καί τάς λέσχας25, άπό τούς όποιους καί ζητούσαν, προκειμένου ό Σύλλογος νά υλοποιήσει τήν κατά τό δυνατόν ύποστήριξιν τών έν τη Ανατολή σχολείων καί τήν κατά τά μέσα αύτού άνέγερσιν νέων, ένθα δέν ύπάρχουσιν, νά συμπληρώσουν τό συναποστελλόμενο διάγραμμα καί νά τό επιστρέφουν πρό τής πρώτης Μαρτίου τού προσεχούς έτους 1872, άν ήθελαν ό Σύλλογος νά συμπεριλάβει καί τά σχολεία τους εις τήν ύπ' αύτού γενησομένην έξέτασιν πρός διανομήν τών προρρηθέτων βοηθημάτων26• μέ τό διάγραμμα τού όποιου έζητείτο ή συμπλήρωση, ό Σύλλογος ήθελε νά πληροφορηθεί πόσα σχολεία λειτουργούν σέ κάθε κοινότητα καί πότε ιδρύθηκαν, τά ονόματα τών εφόρων καί πώς εκλέγονται, τά ονόματα τών δασκάλων καί ποιός είναι ό μισθός τους, τόν άριθμό τών μαθητών, τήν άναλογία τους πρός τούς κατοίκους, τήν ήλικία έκάστου, κάθε τί σχετικό μέ τά διδασκόμενα μαθήματα, τό πρόγραμμα καί τις έξετάσεις, τις πηγές συντηρήσεως τών σχολείων κ.ά.27.

’Αξίζει νά έπισημανθεί η συνεργασία τών τοπικών συλλόγων καί άδελφοτήτων μέ τήν τοπική ’Εκκλησία καί μέ τό ’Εθνικό Κέντρο, τή Βασιλεύουσα, έτσι όταν ό Μακεδονικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Σερρών στέλνει τήν άναφορά του στήν Κωνσταντινούπολη, παραλλήλως ό μητροπολίτης Σερρών κ. Νεόφυτος28 ενημερώνει μέ επιστολή του τόν Φιλολογικό Σύλλογο γιά τήν λήψιν τών εγκυκλίων καί τών διαγραμμάτων καί ότι ό εκεί Σύλλογος άσχοληθείς εις τήν στατιστικήν τών σχολείων άποστέλλει τό αποτέλεσμα τών εργασιών αύτού29, επιστολή πού άνακοινώνεται στις 31 Ίανουαρίου 1872, στή Συνεδρίαση ΤΙΓ' τού Συλλόγου, προεδρεύοντος τού κ. Ίωάννου Λ. Άριστοκλέους30. Μέ βάση τήν άνωτέρω άναφορά τού έν Σέρραις Μακεδονικού Συλλόγου, άπό τά σχολεία τής επαρχίας Δράμας αποφασίζεται νά βοηθηθεί μόνο ή Σχολή τού Πραβίου μέ τό ποσό τών 25 λιρών, νά δοθούν δέ προσέτι 50 λίρες στόν ίδιο τόν έν Σέρραις Μακεδονικό Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο31• δέν γίνεται κανένας λόγος γιά τά σχολεία τής Προσοτσάνης, ή καί τού Νευροκοπίου, ή δέν είχαν άνάγκες, ή ήταν σέ καλύτερη μοίρα άπό αύτά τού Πραβίου, ή άνεμένετο συντονότερη ή βοήθεια άπό τό ’Εθνικό Κέντρο, σέ συνεργασία, πιθανότατα, καί μέ αύτό32.

Πρωτοστάτες της Βουλγάρικης Προπαγάνδας
 στη Δράμα 

Κατά τό 1872/73 οί δημογέροντες τής Προσοτσάνης, πρωτοστατούντος τού ιατρού Νικολάου Λιάμη, πιεζόμενοι καί άπειλούμενοι άπό τούς σχισματικούς Βουλγάρους, 

άποφασίζουν νά άντιδράσουν σθεναρά33• ιδρύουν τή Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Πρωσσοτσιάνης ή Ήώς 

καί παραλλήλως συγκροτούν Επιτροπή άπό κοινού μέ τούς προκρίτους τού Νευροκοπίου, η όποια καί μεταβαίνει στήν Κωνσταντινούπολη μέ σκοπό νά προβεί σέ παραστάσεις πρός τήν 'Υψηλή Πύλη καί νά ζητήσει τήν προστασία της35.

 Άμοιρος τών συγκεκριμένων ενεργειών δέν φαίνεται νά είναι ό Μακεδονικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Σερρών• μάλιστα οί πρόκριτοι τών Σερρών άπευθύνονται στόν Φιλολογικό Σύλλογο τής Κωνσταντινουπόλεως, συνιστώντες τούς αντιπροσώπους τών δύω (sic) έλληνικών κοινοτήτων, ζητούν προφανώς άπό τούς Κωνσταντινοπολίτες εμπόρους καί τραπεζίτες, οί όποιοι κινούνται ή καί έργάζονται στούς χώρους τής 'Υψηλής Πύλης καί τών 'Οθωμανικών 'Υπουργείων, νά τούς συνδράμουν36.

Τις σχετικές πληροφορίες έχουμε άπό τήν έκθεση τής Εκπαιδευτικής Επιτροπής περί τής καταστάσεως τής παιδείας έν ταίς έπαρχίαις τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τού επόμενου συλλογικού έτους 1872/73, ή όποία καί άνεγνώσθη κατά τήν έπέτειο έορτή τού Συλλόγου, στις 13 Μάίου 1873 37, στούς χώρους τού νεότευκτου μεγάρου τού Φιλολογικού Συλλόγου, στό Πέραν, άπό τόν Ξενοφώντα Ζωγράφο38: (...)

 όμοίως καί ό έν Σέρραις Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος, συνιστών τούς άντιπροσώπους δύω έλληνικών κοινοτήτων Νευροκοπίου (Νικόπολις) καί Προσιτσιάνης, όποστελλομένους όπως έξαιτήσωνται τήν ύπεράσπισιν τής σεβαστής Κυβερνήσεως, περιγράφει όρπαγάς καί σφετερισμούς έκκλησιών τε καί σχολών έλληνικών καί οίκτείρει τήν τυφλήν καταφοράν καί τούς βανδαλικούς τρόπους τών άνθρώπων έκείνων, έως χθές άδελφών θεωρουμένων 39.

Ή εισήγηση τού Ξενοφώντος Ζωγράφου όριστικοποιείται καί υπογράφεται από τά μέλη τής Εκπαιδευτικής Επιτροπής τήν προηγούμενη ήμέρα 12 Μάίου 1873, έκτός δέ από τούς γνωστούς μας ήδη Ιωάννη Άριστοκλή, Κωνσταντίνο Καλλιάδη, Βασίλειο Πυλάδη, Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, στήν Επιτροπή συμμετέχουν καί ό Μιλτιάδης Πανταζής, διευθυντής τού Ελληνικού Λυκείου, καί ό Γαβριήλ Σοφοκλής, έκτελών χρέη γραμματέως40•

 άπό τό σύνολο τών διαθέσιμων 1.190 λιρών τού έτους 1872/73 γιά τά σχολεία τών έλληνικών κοινοτήτων,

ή Επιτροπή άπεφάσισε νά είσηγηθεί ποσό 620 λιρών προκειμένου νά δοθεί γιά τήν ενίσχυση τών σχολείων τής Μακεδονίας καί άπό αύτά εις Πρωσσοτζιάνην νά δοθούν 15 λίρες, στό Νευροκόπι 60 -οί 20 λίρες ήταν ή δωρεά τού κ. Γεωργίου Ζαρίφη καί στό Πράβιον επαρχίας Δράμας 25 λίρες41.

 Άπό τή σύγκριση τών ποσών πού διατίθενται στίς διάφορες κοινότητες τής περιοχής, θά μπορούσε νά συμπεράνει κανείς πώς είτε οί άνάγκες τού Νευροκοπίου ήταν μεγαλύτερες, καί εύλογα μιά πού ήταν ή πρώτη συμπαγής ελληνική κοινότητα στήν κοιλάδα άπό τή Βουλγαρία πρός τή Δράμα, είτε ότι οί δημογέροντες τού Νευροκοπίου ένήργησαν συντονότερα42 ήδη στή Συνεδρίαση ΤΜΕ' τού Συλλόγου τής Βασιλεύουσας, στίς 11 Δεκεμβρίου 1872, προεδρεύοντος τού κ. Κωνσταντίνου Καραπάνου, άναγινώσκεται αίτηση τών κατοίκων τού Νευροκοπίου γιά βοήθεια καί έπί τής συγκεκριμένης αίτήσεως, ό Σύλλογος ψηφίζει, μετά τινα συζήτησιν, όπως χορηγηθή καί διά τό ένεστώς έτος 40 λιρών χρηματική συνδρομή πρός ύποστήριξιν τών αυτόθι σχολείων43.

Κοινωνός, επίσης, τών προβλημάτων τής συγκεκριμένης κοινότητος, άρκετά ενωρίς, φαίνεται νά έγινε καί ό περιώνυμος τραπεζίτης τών χρόνων, φίλος τών Τούρκων σουλτάνων καί δανειοδότης τών "Οθωμανικών Κυβερνήσεων Γεώργιος Ζαρίφης44• τις σχετικές πληροφορίες έχουμε άπό τά Πρακτικά τής Συνεδριάσεως ΤΝΒ' τού Συλλόγου, πού πραγματοποιήθηκε στίς 26 Φεβρουάριου 1873, προεδρεύοντος τού κ. Ίωάννου Δ. Άριστοκλέους:

Μετά ταύτα ό κ. γενικός γραμματεύς, έπιφοτισθείς υπό τού κ. Βασιάδου όπόντος εις Κύζικον, άγγέλει τώ Συλλόγω ότι ό φιλογενής κ. Γ. Ζαρίφης υπέσχετο νά παρέχη έτησίως διά τού ήμετέρου Συλλόγου υπέρ τών σχολείων Νευροκόπης τής έπαρχίας Δράμας τό ποσόν 20 λιρών οθωμανικών, έφ' ώ ό  Σύλλογος έψηφίσατο ίνα σταλή ευχαριστήριος επιστολή τφ κ. Γ. Ζαρίφη45.

Πόσο καιρό έμειναν στή Βασιλεύουσα οί αντιπρόσωποι τής Προσοτσάνης είναι άγνωστο, όπως άγνωστο είναι καί τό άποτέλεσμα τών παραστάσεών τους πρός τήν 'Οθωμανική Κυβέρνηση, πιθανότατα όμως τότε, κατά τόν χρόνο τής παραμονής τους στήν Κωνσταντινούπολη, οί έκ Προσοτσάνης δημογέροντες νά φρόντισαν νά εκτυπώσουν καί τόν Κανονισμό τής Φιλεκπαιδευτικής 'Αδελφότητος τής Κοινότητός τους ή Ήώς καί, επίσης, θά καλλιέργησαν τις σχέσεις τους μέ τούς άνθρώπους τού Φιλολογικού Συλλόγου46•

θά μπορούσε κάποιος νά υποθέσει ότι τά άποτελέσματα τών παραστάσεών τους δέν ήταν τά άναμενόμενα, διότι στό χρονικό διάστημα άπό τόν Μάίο τού 1873 ώς τόν επόμενο 'Απρίλιο τού 1874, οί δημογέροντες τής Προσοτσάνης άναγκάζονται νά έπανέλθουν καί απευθύνουν άμεσα πλέον έπιστολές πρός τόν Φιλολογικό Σύλλογο, στις όποιες διεκτραγωδούν τήν κατάσταση στήν Κοινότητα καί άναφέρονται στά δεινά στά όποια ύποβάλλονται άπό τούς σχισματικούς47.

 Έτσι στήν έκθεσή της τήν άφορώσα στήν κατάσταση τής παιδείας έν ταίς έπαρχίαις τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μέ εισηγητή τόν Κωνσταντίνο Καλλιάδη, ή Εκπαιδευτική Επιτροπή, κατά τήν επέτειο έορτή τού Συλλόγου, στις 5 Μαίου 1874, κάνει ιδιαίτερη άναφορά στήν κρατούσα κατάσταση στήν Προσοτσάνη:

Έν άξιολόγω έκθέσει περιγράφουν ό είρημένος Σύλλογος, ό έν Σέρραις Μακεδονικός Φιλεκπαιδευτικός, τήν κατάστασιν τής Μακεδονίας, άγγέλει ήμίν ότι αί ύπέρ τής διαδόσεως τής ελληνικής γλώσσης προσπάθειαι αύτού προοδεύουσιν, ευάριθμοι δέ τινες κοινότητες άναγνωρίζουσι τήν υπεροχήν αυτής, ώς (...)

ή παρά τήν Δράμαν Πλεύνα, ύφ' Ελλήνων καί Βουλγάρων κατοικούμεναι, συνίστησι δέ τήν κοινότητα Προσοτσιάνης, ήτις άλλως τε καί απ' ευθείας τρεις πέμψασα ήμίν έπιστολάς διά παθητικωτάτων έκφράσεων περιγράφει τά υπό τής εναντίας μερίδος έπιβαλλόμενα αυτή δεινά, ής ή έλληνική μερίς διευθύνεται ύπ' άνδρός βουλγαρικής μέν καταγωγής, θερμώς δ' ύπέρ τών ελληνικών γραμμάτων άγωνιζομένου, έφ" ω καί πέμπομεν αύτω τάς εγκαρδίους ήμών προσρήσεις, προτρέποντες τόν γνήσιον τούτον λάτριν τής άληθούς παιδείας όπως έμμένη άκράδαντος έν τή έκπληρώσει τού εύγενους αύτού καθήκοντος48.

Λόγω τού έμπεριστάτου τής καταστάσεως, ό Φιλολογικός Σύλλογος τής Βασιλεύουσας αποφασίζει άπό τό σύνολο των 765 λιρών τών προοριζομένων γιά τά σχολεία τής Μακεδονίας, νά διατεθούν 10 λίρες γιά τά σχολεία τής Πρωσσοτσάνης, 40 λίρες γιά τά σχολεία τού Νευροκοπίου, 20 λίρες γιά τά σχολεία τού Πραβίον επαρχίας Δράμας49.

Όμως ποιός είναι ό βουλγαρικής καταγωγής άρχηγός τής έλληνικής μερίδος στήν Προσοτσάνη, στόν όποιον ρητά άναφέρεται ή Εκπαιδευτική ’Επιτροπή, ό τόσο σθεναρά άγωνιζόμενος ύπέρ τής έλληνικής παιδείας;

Хаджи Георги Йоаниди

Χατζηγεωργίου Ιωαννίδης 

(πατέρας του Ηλία, Βώλακας 1884-1905)

Θά μπορούσαμε νά ύποθέσουμε μόνο ότι ό Σύλλογος άναφέρεται στό μέλος τού Διοικητικού Συμβουλίου τής Φιλεκπαιδευτικής ’Αδελφότητος ή Ήώς άπό τήν ίδρυσή της τό 1872/73,

 τόν Ήλία Χατζηγεωργίου, 

τόν κατοπινό Ήλία Χατζηγεωργήεφ 50.

 "Αν πράγματι ό Σύλλογος άναφέρεται σέ αύτόν καί ό Ήλίας Χατζηγεωργίου είχε βουλγαρική καταγωγή, δέν κατανοούμε τόν λόγο μιάς δημόσιας άναφοράς σέ αύτήν, σέ έποχή μάλιστα όξύνσεως τών φυλετικών παθών, διότι άντί τής στηρίξεως στήν εκπλήρωση τού καθήκοντος στήν όποια θά άπέβλεπαν οί άνθρωποι τού Συλλόγου, προφανώς σέ μιά μικρή κοινωνία θά έπέφερε τό άντίθετο άποτέλεσμα•
 ίσως δέν είναι τυχαίο ότι ό Ήλίας Χατζηγεωργίου τά κατοπινά χρόνια θά μεταστή πρός τή βουλγαρική πλευρά, θά μετοικήσει στή Δράμα, άσχολούμενος μέ τό καπνεμπόρειο ευρύτερα στήν Ανατολική Μακεδονία καί στή Θράκη, καί γενόμενος πλέον Ήλίας Χατζηγεωργήεφ θά καταστή άρχηγός καί ταμίας τών βουλγαρικών κομιτάτων της περιοχής51.

(Σημ Yauna: το όνομα Ποπιβανόφ (Попиванов) και Ιωαννίδης (Хаджи Георги Йоаниди)  είναι το ίδιο πρόσωπο..)

Илия Хаджигеоргиев
Ήλίας Χατζηγεωργίου 
(Προσοτσάνη 1882-1909)

Πρόκειται γιά άμφιλεγόμενο πρόσωπο, τό όποιο θά συνδεθεί μέ τήν ιστορία, κυρίως μέ τήν ιστορία τής παιδείας τής Προσοτσάνης, άλλά καί μέ τήν έξαρχική κίνηση στήν περιοχή• τό έκδοθέν έσχάτως Αρχείο τού Χρυσοστόμου Σμύρνης, τό όποιο, μέσα άπό περιπέτειες, μετά τή Μικρασιατική Καταστροφή, διεσώθη άπό τόν μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, μάς δίδει σημαντικές άπό διάφορα έγγραφα πληροφορίες γιά τόν Ήλία Χατζηγεωργίου-Ίωαννίδη. 

Μεταξύ άλλων, έντοπίζεται έγγραφο ύπογραφόμενο άπό τήν Κοινότητα τής Προσοτσάνης (έφοροεπιτρόπους δημογέροντες ιερείς μέλη Κοινότητος) καί άπευθυνόμενο στόν πατριάρχη ’Ιωακείμ Γ' εις Κωνσταντινούπολιν τό έγγραφο άναφέρεται στά τής κηδείας καί εκφοράς τού Ήλία Χατζηγεωργίου στήν Προσοτσάνη, μετά τή δολοφονία του στήν Ξάνθη καί τή μεταφορά τής σορού του στήν πατρική οικία, στή γενέθλια γή, τήν Τετάρτη 20 καί Πέμπτη 21 Μάίου 1909.

Μέσα άπό τό συγκεκριμένο έγγραφο, ύπογραφόμενο πιθανότατα άπό άρκετούς παλαιούς φίλους καί συνεργάτες τού Χατζηγεωργήεφ, κατά τή δεκαετία τού 1870 στήν ’Αδελφότητα Ήώς, διαγράφεται μέ μελανά χρώματα όλη ή πορεία τού αρνησίθρησκου καί άρνησιπάτριδος, ενδεικτικό τού πόσο πολύ νερό κύλησε κάτω άπό τις γέφυρες κατά τά χρόνια πού μεσολάβησαν έκτοτε καί ώς τή δολοφονία του, άλλά καί τού μίσους τών βουλγαριζόντων καί έξαρχικών γιά τό Πατριαρχείο καί τήν ’Ορθοδοξία:

Τά γεγονότα ταύτα προκληθέντα έξ άφορμής τής κηδείας τού έν Ξάνθη φονευθέντος βουλγαρίζοντος Ήλία Χατζηγεωργίου καταγομένου έκ Προσωτσάνης καί τά μάλα έργασθέντος υπέρ τής παγιώσεως τών έν τή περιφερείς Δράμας βουλγαρικών κοινοτήτων (...)

Κατά τήν εσπέραν δηλαδή τής παρελθούσης Τετάρτης 20 Μαίου ένω μετεφέρετο εις τήν πατρικήν οικίαν ό έν Ξάνθη φονευθείς Ήλίας Χατζηγεώργης, ή συνοδεύσασα αυτόν συνοδεία, έν η παρευρίσκετο ό Βούλγαρος άρχιερατικός έπίτροπος Σερρών μετά τού λοιπού προσωπικού τού Προξενείου καί ό πρόξενος Σερρών καί τινων έκ τών άνεγνωρισμένων πρώην Βουλγάρων κομιτατζήδων, ό έκτελών χρέη Βουλγάρου έν Προσωτσάνη αρχιερατικού επιτρόπου Ίβάν Κιόσεφ, όστις άπεφυλακίσθη έκ τών φυλακών Δράμας (...) τήν εσπέραν τής 19 Μαίου,

 ό υπό τό πρόσχημα του έπιθεωρητού τών βουλγαρικών σχολείων τής περιφερείας Δράμας διαμένων έν Προσωτσάνη Άντσεφ, 

ό γνωστός δυναμιτιστής του κατά τήν ψευδοεπανάστασιν τών Βουλγάρων τού 1903 άνατιναχθέντος έν Θεσσαλονίκη άτμοπλοίου τών Θαλασσίων Διαπορθμενσεων Γουαδάλ Κεβίρ Μιλάν, όστις ήδη έκτελεί χρέη διευθυντού τής έν Δράμα άρτισυστάτου καί μόλις πέντε άριθμούσης μαθητάς βουλγαρικής σχολής καί άλλοι τού αύτού φυράματος, έστη καί άνελθών έπί τίνος έξώστου ό τών φυλακών Δράμας τρόφιμος (...) Ίβάν Κιόσεφ είπε περίπου τά έξής εις έπήκοον πάντων, έν οίς παρευρίσκοντο κυβερνητικοί υπάλληλοι καί τινα μέλη τού Νεοτουρκικού Κομιτάτου Ενωσις καί Πρόοδος: 

«Δυστυχώς, Βούλγαροι άδελφοί, έστερήθημεν τού θεμελίου τού βουλγαρικού γένους έν τή περιφερείς Δράμας καί Προσωτσάνης. Ό Ήλίας Χατζηγεώργης, τού όποιου ή οικογένεια άνεστύλωσε καί συνέπηξε τήν βουλγαρικήν έθνότητα έν τή περιφερείς Δράμας καί τοσαύτα ύπέρ αύτής ύπέστη, δέν υπάρχει πλέον μεταξύ τών ζώντων, διότι ή δολοφόνος μάχαιρα τών άτιμων Γραικών άπέκοψε τό νήμα τής ζωής του. 

Ή ύπαρξις τού Ήλία Χατζηγεώργη διά τό βουλγαρικόν έθνος ήτο πολύτιμος καί μόνον μέ χιλίας κεφαλάς Γραικών είνε δυνατόν νά έξαγορασθη καί δέον νά έξαγορασθη (...) "Οπως κλαίει τήν στιγμήν ταύτην ή μήτηρ καί ή σύζυγος τού φονευθέντος, ούτω πρέπει νά κλαίωσι χιλιάδες Έλληνίδων μητέρων καί Έλληνίδων συζύγων (...)».

 Μετά τόν Ίβάν Κιόσεφ έλαβε τόν λόγον ό (...) Άντσεφ, όστις ύπερηκόντισε τόν προλαλήσαντα

εις τάς (...) ύβρεις (...) ώστε πολλάκις διεκόπτετο υπό κραυγών:

 «Κατάρα εις τόν πατριάρχην, Κρεμάλα εις τόν μητροπολίτην Δράμας, θάνατος εις τούς Γραικούς κ.τ.λ.». 

'Ακολούθως ή συνοδεία είσήλθεν εις τήν οικίαν τού φονευθέντος, όπου ό Βούλγαρος πρόξενος Σερρών έδέχετο τά συλλυπητήρια τών προσερχομένων (...) Οί νεώτεροι έκ τών βουλγαριζόντων, οί άποτελούντες τήν μυστικήν πολιτοφυλακήν (...) προκλητικώτατοι (...) περιήρχοντο τάς όδούς τής κωμοπόλεώς μας καί ύβρίζοντες (...) προσεπάθουν νά έλθωσιν εις ρήξιν μετά τών ήμετέρων(...)

Τήν έπομένην ευθύς ώς ήρχισαν συγκεντρούμενοι οί έκ τών πέριξ βουλγαριζόντων χωρίων (...) καί ό άριθμός αυτών έθεωρήθη έπαρκής (...) έδόθη τό σύνθημα τής εκφοράς καί κατά τήν παρά τήν άγοράν καί πρό τών οθωμανικών καφενείων διέλευσιν ή συνοδεία έστη, διότι ό (...) Άντσεφ άνελθών έπί τών βαθμιδών τής θύρας άλφιτοπωλείου τινός έξεφώνησε καί πάλιν (...) έπαναστατικώτατον λόγον ύπό τύπον έπικηδείου(...)

καί παρώτρυνε τά πλήθη όπως έπιδιώξωσι τόν άπαγχονισμόν τού (...) μητροπολίτου, διότι τοιούτου θανάτου είνε άξιος (...) έν μέσω διακοπών περί θανάτου καί έξαλείψεως από τής Μακεδονίας παντός "Ελληνος παρά τού συγκεντρωθέντος συρφετού τών καννιβάλων (...). 

'Ακολούθως, όταν ή κηδεία έφθασεν πρό τής εισόδου τού προαυλίου, έν ώ κείται τό κοιμητήριον τών ορθοδόξων, όπερ άρπαγέν παρανόμως υπό τών βουλγαριζόντων πρό έτών χρησιμοποιείται ήδη παρ'αυτών ώς ναός, άνελθών έπί τίνος υψώματος ό διερμηνεύς τού έν Σέρραις Βουλγαρικού Προξενείου απήγγειλε γραπτόν λόγον (...) έπιλέγει ό ρήτωρ:

«(...) αν έχασεν έναν ήρωα, οίος ήτο ό Ήλίας Χατζηγεώργης (...) έχει καί άλλους οίτινες θά έργασθώσιν όπως προσδώσωσιν εις αύτό τά άρχαία όριά του καί τήν προσήκουσαν εύκλειαν καί μεγαλείον». (...)

Είτα ή συνοδεία είσήλθεν εις τό προαύλιον τού κοιμητηρίου καί μετά τήν νεκρώσιμον άκολουθίαν διηυθύνθη εις τό νεκροταφείον, όπου πριν ή κατατεθή ό νεκρός εις τήν τελευταίαν του κατοικίαν, ό Βούλγαρος αρχιερατικός έπίτροπος συνεπλήρωσε τάς (...) ύβρεις, μεθ' ό πάντες έν διαδηλώσει μετέβησαν εις τό Διοικητήριον, όπου έπανέλαβον τήν περί τού απαγχονισμού τού μητροπολίτου Δράμας άπαίτησίν των καί έδήλωσαν άπροκαλύπτως ότι (...) μικροί καί μεγάλοι θά λάβωσι τά όπλα καί θά έκδικήσωσι μόνοι των τόν γενόμενον φόνον τού Ήλία Χατζηγεώργη’2.

Ό ’Αλέξανδρος Άλεξανδρής θέλει τόν Ήλία Χατζηγεωργήεφ δάσκαλο αρχικά σέ έλληνόφωνο σχολείο, βασιζόμενος σέ έπιστολή τού Χρυσοστόμου Δράμας τού μετέπειτα Σμύρνης, άπό 28 ’Ιουλίου 1906 πρός τόν Πατριάρχη ’Ιωακείμ Γ', όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε:

X"Γεώργιός τις Ίωαννίδης, πρώην Έλλην διδάσκαλος έκ τού χωρίου Βώλακος τής έπαρχίας μου, άρνησίπατρης καί αρνησίθρησκος περί τά τέλη τού βίου του γενόμενος, καί κατωτέρω: (...)

καί νύν άποβιώσαντος τού πατρός, ό μέν υιός Χ’Γεώργης Ήλίας σήπεται έν ταίς φυλακαίς, ό δέ καβάσης του, έπ' αύτοφόρω συλληφθείς μέ δύο περίστροφα (...),

 άλλά καί σέ μεταγενέστερο τής έπιστολής, άχρόνιστο, έγγραφο τού ίδίου Χρυσοστόμου μέ τίτλο Παραλληλισμός δύο νέων γεγονότων πρός παλαιότερα δύο τοιαύτα, όπου μεταξύ άλλων, έπίσης, διαβάζουμε:

Έπί κεφαλής δέ τών τεσσάρων τούτων οικογενειών τών βουλγαρικών ίσταται ή οικογένεια τού X"Γεωργίου Ίωαννίδου, ελληνοδιδασκάλου άλλοτε, αποστάτου νύν καί άρνησιπάτριδος. 

Τήν 12/25 Μαρτίου 1907 έπυροβολήθη έν Δράμα ό υιός τού X"Γεωργίου τούτου Ίωαννίδου καί τού καβάση (σωματοφύλακός του) ύπ' αγνώστων, κατ' άλλους μέν Τούρκων, κατ' άλλους (...)• άν λοιπόν θά πρέπει νά ερμηνεύσουμε σωστά τά άναφερόμενα κυρίως στό δεύτερο αύτό έγγραφο τού μητροπολίτη Χρυσοστόμου, ελληνοδιδάσκαλος άλλοτε ήταν ό Γεώργιος Ίωαννίδης, πατέρας τού Ήλία, καί όχι ό Ήλίας γυιός τού Χατζή Γεωργίου (-γενόμενος πιθανότατα Ήλίας Χατζηγεώργης πλέον, άντί τού Ήλίας Ίωαννίδης)53.

"Οτι οί πρόκριτοι τής Προσοτσάνης, οί συστήσαντες τή Φιλεκπαιδευτική ’Αδελφότητα, συντόνως άγωνίζονταν γιά τή στήριξη τής παιδείας τής περιοχής, δεικνύει καί ή απόφασή τους μέσα στό 1873 γιά τήν άνοικοδόμηση των σχολείων τής Κοινότητος -ζητούν μάλιστα γιά αύτό, μέ έπιστολή τους, καί τήν οικονομική συνδρομή τού Φιλολογικού Συλλόγου54• έτσι, στή Συνεδρίαση ΤΟ' τού Συλλόγου στίς 18 Αύγούστου 1873, προεδρεύοντος τον κ. Ήρακλέους Βασιάδου, άναγινώσκεται έπιστολή προκρίτων Προσσοτσιάνης, δι' ής όγγέλοντες τήν πρός άνοικοδόμησιν σχολείων άπόφασιν τής κοινότητος έξαιτούνται τήν συνδρομήν τον Συλλόγου55.

Πιθανότατα οί δημογέροντες τής Προσοτσάνης είναι αύτοί πού ένημερώνουν, βοηθούν καί συνεγείρουν πρός τήν παιδεία καί τήν έλληνική μερίδα τής Κοινότητος τής Πλεύνας (σημ. Πετρούσα), διότι λίγους μήνες μετά θά άπευθυνθούν καί οί κάτοικοι τής Πλεύνας στόν Σύλλογο τής Βασιλεύουσας, ζητώντας ένίσχυση πρός σνστασιν σχολείού56• τήν πληροφορία έχουμε άπό τά Πρακτικά τής Συνεδριάσεως ΥΑ' τής 15ης ’Οκτωβρίου 1873, όταν, προεδρεύοντος τον κ. Ήρακλέους Βασιάδου, άναγινώσκεται έπιστολή κατοίκων Πλεύνης έξαιτουμένων τήν χρηματικήν τού Σύλλογον βοήθειαν πρός συστασιν σχολείου57.

Ή βοήθεια τού Φιλολογικού Συλλόγου τής Κωνσταντινουπόλεως πρός τά σχολεία τής Προσοτσάνης καί τού Νευροκοπίου φαίνεται νά συνεχίζεται καί κατά τά επόμενα χρόνια• έτσι χωρίς νά γίνεται ειδική άναφορά στήν κατάσταση τής παιδείας στήν Προσοτσάνη άπό τήν ’Εκπαιδευτική ’Επιτροπή πληροφορούμεθα άπό τήν έκθεσή της γιά τήν κατάσταση τής παιδείας έν ταίς έπαρχίαις τής Οθωμανικής Αύτοκρατορίας τού συλλογικού έτους 1874/ 75 58, ότι ό Σύλλογος χορηγεί καί πάλι άπό τό συνολικό ποσό τών πρός διάθεση 1.000 λιρών γιά τά σχολεία τών έπαρχιών, 10 λίρες εις τά σχολεία Προσοτσάνης καί 20 λίρες εις τά σχολεία Νευροκοπίου (-τό συγκεκριμένο ποσό δέν είναι άλλο άπό τις 20 λίρες διά τό σχολείον Νευροκόπης τού Γεωργίου Ζαρίφη)59. Ωστόσο, παρά τή βοήθεια τού Εθνικού Κέντρου, οί έξαρχικοί φαίνεται νά όργιάζουν κατά τό 1874/75 στήν περιοχή• ή κατάσταση περιγράφεται μέ τά μελανώτερα χρώματα στήν έκθεση τής Εκπαιδευτικής Επιτροπής γιά τά σχολεία τών έπαρχιών τού επόμενου συλλογικού έτους 1875/76, έκθεση πού άναγινώσκεται στις 9 Μάίου 1876 κατά τήν επέτειο έορτή τού Συλλόγου στή Συνεδρίαση ΥΟ ', προεδρεύοντος τού ίατρού κ. 'Αλεξάνδρου Πασπάτη60• έπισημαίνει τό μέλος τής Επιτροπής Όδυσσέας Ίάλεμος, ό όποιος ήταν καί ό συντάκτης-είσηγητής τής έκθέσεως:

Ή έκπαιδευτική τής Δράμας κατάστασις δυστυχώς ούδαμώς [είναι] ευχάριστος• ενώ δέ οί πολυτλήμονες κάτοικοι τής έπαρχίας έκείνης ύπό φανατικών πολεμούνται αλλοθρόων χριστιανών, έχουσι συνάμα νά παλαίσωσι καί κατά τής άδρανείας τής πνευματικής αύτών αρχής, έξ ής μεγάλως παρέλυσαν τά έκπαιδευτήρια. Ούτως αί 180 περίπου ορθόδοξοι οίκογένειαι, αί μόναι πισταί μείνασαι εις τήν Άνατολικήν Εκκλησίαν, τών λοιπών 120 έκ τών 300 χριστιανικών όσπασθεισών τήν σχισματικήν Εξαρχίαν, έναγωνίως καί ίδρώτι περιρρεόμεναι μόλις συντηρούσιν έν δημοτικόν καί έν έλληνικόν σχολείον καί έν νηπιαγωγείον.

Ή γενναιοδωρία τού κ. Ζαρίφη καί ή μικρά συνδρομή τού ήμετέρου Φιλολογικού καί τού έν Σέρραις Μακεδονικού Συλλόγου ανεκούφισαν όπωσούν τούς καρτερικούς έκείνους ομοεθνείς άλλά ή πάλη αύτών διηνεκής, καί δέν 0' άντισταθώσι κατ' αύτής έπιτυχώς ή διαρκέστερον άπολαύοντες έξωθεν μέσων καί πόρων.

 Περί τά 70 άρρενα διδάσκονται έν τοίς δυσί σχολείοις, δι' α δαπανώσι 12.500 γρόσια ένιαυσίως.

Έκ Πρωσοτσιάνης, άξιολόγου κωμοπόλεως Δράμας, πληροφορούμεθα ότι ή Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης Ήώς, έξακολουθεί ύποστηρίζουσα τά έκεί έθνικά καταστήματα λυσσωδώς πολεμούμενα ύπό τών σχισματικών.

Ώς αιτία τής πτώσεως καί τής παραλύσεως τής παιδείας, άλλά καί τής άθρόας προσχωρήσεως τών κατοίκων τής Δράμας καί τής περιοχής της στήν έξαρχική βουλγαρική Εκκλησία, οί άνθρωποι τού Συλλόγου στή Βασιλεύουσα καταγράφουν τήν άδράνεια τής πνευματικής άρχής τών ορθοδόξων τής Δράμας, στήν όποια καί επιρρίπτουν κάθε εύθύνη• στά χρόνια στά όποια άναφερόμασθε καί ειδικότερα άπό τό 1872 ώς τό 1879, ή έν Δράμα πνευματική αρχή εκπροσωπείται άπό τόν μητροπολίτη Ίωαννίκιο62, ιεράρχη πού δέν φαίνεται νά υπερασπίσθηκε σθεναρά, τουλάχιστον στό πρώτο καί μεγαλύτερο μέρος τής άρχιερατείας του τά δίκαια τού Ελληνισμού καί τού Εθνικού Κέντρου στήν περιοχή63.

Οί όχι καί τόσο κολακευτικές θέσεις τών άνθρώπων τού Συλλόγου γιά τόν άπό Άγκύρας Ίωαννίκιο, μητροπολίτη Δράμας, έρχονται νά έπιβεβαιωθούν άπό τόν Ευάγγελο Στράτη, ό τελευταίος σέ μιά έν Ροδολείβει λειτουργίαν, παρόντος τού Ίωαννικίου, έγινε μάρτυς δριμυτάτων επιτιμήσεων αύτού άπό τής χρυσής πύλης πρός τόν επ’ άμβωνας κηρύττοντα μακαρίτην ημών καθηγητήν Γ. Κωνσταντινίδην Σερραίον, διότι κατά τό κήρυγμα άρθείς μετάρσιος εις τούς ούρανούς τών εθνικών ιδεωδών ό ενθουσιώδης εκείνος λειτουργός τής παιδείας έκάλλυνε τόν λόγον αύτού διά λημμάτων έκ τής ένδοξου ιστορίας τού ίερού άγώνος τού 1821.

Διά τών τουρκιστί έξακοντιθεισών άπό τής σεμνοτάτης ταύτης θέσεως απαγορευτικών διαταγών πρός τόν κατάπληκτον σκαπανέα τού έθνικού φρονήματος (Σοίζ-σούζ, μπράκ-μπράκ, ίν άσιαά -Σιώπα-σιώπα, άφησέ τα-άφησέ τα, κατέβα κάτω) διέκοψε καί κατεβίβασεν άπό τού αμβωνος τόν έθνικόν κήρυκα τής ημέρας έκείνης ό γηραιός Ίωαννίκιος (.,.)64.

Άπό πατριαρχικά έγγραφα, έπίσης, πού εσχάτως έξέδωσε ό λόγιος μητροπολίτης Δράμας Διονύσιος, άποδεικνύεται ότι ό Ίωαννίκιος, στήν άρχή τής άρχιερατείας του τουλάχιστον, δέν ένδιαφερόταν ούτε γιά τήν άπόκρουση τών σχισματικών, ούτε γιά τή στήριξη τών συμφερόντων τών ορθοδόξων τού ποιμνίου του• διαβάζουμε, λ.χ„ σέ έγγραφο, άπό 28 Ιουνίου 1873, πού τού άπέστειλε ό Πατριάρχης Άνθιμος:

περικλείομεν έν τή παρούση (...) άντίγραφον άναφοράς (...) τού (...) Στεργίου Ζώγκα έκτιθεμένου τήν ήν ύπέστη αδικίαν ύπό τής αύτόθι πολιτικής έξονσίας. Επειδή δέ ή Ίερότης της ού μόνον ού παρέσχεν αύτώ ώς λέγει τήν προσήκουσαν άρχιερατικήν ύποστήρηξιν, άλλά καί συνεμερίσατο τήν έγερθείσαν κατ' αύτού καταφοράν (...) προτρεπόμεθα τήν αύτής Ιερότητα, όπως (...) ειδοποιούσα καί πρός τήν Εκκλησίαν τάς έπί τού προκειμένου άρχιερατικάς αύτής ένεργείας πρός γνώσιν ημών, ή σέ άλλο έγγραφο άπό 12 Ίανουαρίου 1874 τού Πατριάρχη Ιωακείμ:

 Έμαθεν ή 'Εκκλησία ότι τινά τών μερών τής έπαρχίας της καί μάλιστα τά κεντρικώτερα στερούνται άρχιερατικού έπιτρόπου της καί ώς έκ τούτου πολλαχώς κακουχούνται οί χριστιανοί ύπό τών σχισματικών, μηδένα έχοντες τόν πυοστατενσοντα αυτούς (...) έντελλόμεθα καί προτρέπομεν τήν αυτής Ιερότητα, όπως σπεύση άνευ αναβολής ίνα έκλέξη καί όιορίση έκασταχού αρχιερατικούς επιτρόπους της (...) ίνα προστατενωσι όραστηρίως τά συμφέροντα τών (...) χριστιανών (...) 

Απεκδεχόμεθα δέ ίνα όσον τάχος συμμορφωθείσα (...) πληροφορήση ημάς τάς περί τού άντικειμένου τούτου ένεργείας της65.

Τά χρόνια τά όποια θά άκολουθήσουν θά σημαδευθούν άπό τήν έξαρση τού πανσλαβισμού ώς καί τό 1878/79 μέ τή νίκη των ρωσικών δυνάμεων, τή Συνθήκη τού 'Αγίου Στεφάνου καί τήν προσπάθεια τών Βουλγάρων νά αποκτήσουν πλέον διέξοδο πρός τό Αιγαίο66.

 Ή Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης ή Ήώς καί οί πρόκριτοι τής Προσοτσάνης φαίνεται νά διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στήν αποτροπή τής προσπάθειας τών σχισματικών Βουλγάρων, καί τών "Οθωμανών γιά δικούς τους λόγους νά χρησιμοποιήσουν μιά γνωστή τακτική σέ άνελεύθερα καθεστώτα, ή καί σέ άνελεύθερες σήμερα οργανώσεις καί κόμματα, συγκεντρώνοντας μέ έκβιασμό ύπογραφές κατοίκων ύποστηρίζουσες τις θέσεις τους67.

Τότε φαίνεται ότι σφυρηλατήθηκαν έτι περαιτέρω οί δεσμοί μεταξύ τής "Αδελφότητος ή Ήώς, καί τών προκρίτων τής Προσοτσάνης μέ τό "Εθνικό Κέντρο, έτσι, όταν, προκειμένου νά συντεθεί ή έκθεση τής "Εκπαιδευτικής "Επιτροπής γιά τό συλλογικό έτος 1878/79 άπεσταλμένοι τού Φιλολογικού Συλλόγου θά βρεθούν άπό τήν Κωνσταντινούπολη στήν περιοχή τής "Ανατολικής Μακεδονίας, θεώρησαν σκόπιμο καί σωστό νά έπισκεφθούν τήν Προσοτσάνη καί νά άσπασθούν τήν Ήω68• οί σχετικές πληροφορίες καταγράφονται στήν έκθεση τής ’Εκπαιδευτικής ’Επιτροπής περί τής καταστάσεως τής παιδείας έν ταις έπαρχίαις τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μέ εισηγητή τόν καθηγητή Θεόδωρο Σαλτέλη, ή όποια άνεγνώσθη στήν έπέτειο έορτή τού Συλλόγου στίς 6 Μάίου 1879:

Έκ Δοξάτου (...) έκδραμόντες εις τήν παρά τάς υπώρειας αύτού κειμένην κωμόπολιν Πρωσσοτσιάνην, χαιρετίσωμεν τήν Φιλεκπαιδευτικήν 'Αδελφότητα Ήώς, ήτις έν τή πατριωτική αύτής πορείςι πολλά παραμπεσόντα προσκόμματα έκποδών ποιησαμένη κατώρθωσε, τό δή λεγόμενον διά τών όδόντων, νά αυντηρήση τά έν τή κωμοπόλει δύο σχολεία, τό δημοτικόν δηλονότι καί τό έλληνικόν, εις α ύπέρ τούς 80 παίδες φοιτώσι, παραμυθησώμεθα δέ αύτήν θρηνούσαν τήν έλλειψιν παρθεναγωγείου, καί συνενώσωμεν μέν μετ' αύτής τάς πρός τόν Σύλλογον ικεσίας ημών, δπως καί αύτήν σννόράμη πρός ίόρνσιν τοιούτον καί υπέρ τών αδελφών τών έν Πλεύνη, Βουναλάκκω, Γορνίτση69 καί τοίς άλλοις πέριξ χωρίοις, οίτινες διά τήν παντελή έλλειψιν σχολείων κινδυνεύουσι ν' άπαλλοτριωθώσι τού Ελληνισμού, σπεύσωμεν δέ καί ήμείς τούς άσβενεστέρους αύτών συμπαραμυβούμενοι σννενβαρρύνοντες καί εις χρηστήν σνμπροτρέποντες έλπίδα, ίνα μή, ύπό τών άλλοφύλων πιεζόμενοι καί απειλούμενοι, άπογνόντες αύτομολήσωσι πρός τούς πολεμίους, δπερ μικρού δείν έγένετο, εί μή ή Ήώς έφβη κωλύσασα.

 Τήν δ΄ Ήώ άσπασάμενοι καί τήν πρός έσπέραν τραπόμενοι όδόν είσέλθωμεν εις τήν τών Σερραίων πόλιν. Εις τήν μητρόπολιν άφιππεύσαντες (...)70.

Ή συγκεκριμένη περιοδεία μελών του Φιλολογικού Συλλόγου τής Βασιλεύουσας στά σχολεία καί στις άδελφότητες τών έλληνικών κοινοτήτων τών επαρχιών τού ’Οθωμανικού κράτους σέ Εύρώπη καί Άσία, θά μπορούσε νά θεωρηθεί ώς μιά άποχαιρετιστήρια περιοδεία, τό κύκνειο άσμα τού Συλλόγου στόν χώρο τής οικονομικής στηρίξεως τών έλληνικών κοινοτήτων•

ό Φιλολογικός Σύλλογος, πατήρ Συλλόγων καί Αδελφοτήτων καί ίθύντωρ τής παρ' ήμίν έκπαιδεύσεως, άπό τό 1879/80 θά στρέψει πιά τό ενδιαφέρον του εις τε τόν έπιστημονικόν αύτού σκοπόν καί εις τήν σύντονον μέριμναν περί διαφόρων έκπαιδευτικών ζητημάτων71, αύτή ήταν ή συνέπεια τής πρός τόν Σύλλογο καθυστερήσεως τών δωρεών πλουσίων έμπορων καί τραπεζιτών, άλλά καί τής ίδρύσεως άλλων Φιλεκπαιδευτικών Σωματείων στήν Κωνσταντινούπολη, τής Φιλεκπαιδευτικής καί Φιλανθρωπικής Αδελφότητος Αγαπάτε άλλήλους, λ.χ„ ή όποία συνεκέντρωσε τάς ύπέρ τών άπορων σχολείων χρηματικός τών αρμοδίων χορηγίας72.

Άπό τό τέλος, ώστόσο τής δεκαετίας τού 1870, ένόψει κυρίως τής Συνθήκης τού Αγίου Στεφάνου, αρχίζει καί κινείται συντονισμένα στόν χώρο τού υπόδουλου Έλληνισμού, στόν Βορρά, καί ή πρωτεύουσα τού έλεύθερου Έλληνικού κράτους• άπό τις 25 Μαρτίου ώς τις 9 Απριλίου τού 1879 θά πραγματοποιηθεί στήν Αθήνα, μέ πρωτοβουλία τού έν Άβήναις Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός καί ψυχή τής κινήσεως τόν Σύλλογο πρός Διάδοσιν τών Έλληνικών Γραμμάτων, συνάντηση τών συλλόγων καί άδελφοτήτων άπό τήν έλεύθερη καί ύπόδουλη Ελλάδα13, άπόσταγμα δέ τών άποφάσεων τού συγκεκριμένου συνεδρίου 63 συλλόγων καί άδελφοτήτων ήταν ή διά τής διαδόσεως τής ελληνικής παιόεύσεως καί αγωγής άναζωπύρωσις τού εθνικού αισθήματος καί ή άμυνα διά τού μέσου τούτου κατά τών έπιβουλευομένων τό ήμέτερον έθνος14.

Άπό τή συγκεκριμένη κίνηση δέν θά μπορούσε άσφαλώς νά λείψει ή Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης ή Ήώς τής Προσοτσάνης πού θά άναγορευθεί σέ μιά άπό τις πρωτοπόρες κινήσεις διατηρήσεως τού Ελληνισμού στόν χώρο τής Μακεδονίας καί τής Θράκης, τήν Αδελφότητα θά έκπροσωπήσει στή συνάντηση τών Αθηνών ό πρόεδρός της, γιατρός τής Προσοτσάνης, Νικόλαος Λιάμης καί δύο φυσιογνωμίες τών ελληνικών γραμμάτων τής έποχής, ό Ιωάννης Καλοστύπης καί ό Νικόλαος Φιλιππίδης75• άπό τήν άνοιξη, λοιπόν, τού 1879 φαίνεται νά σφυρηλατούνται καί νά δοκιμάζονται οί σχέσεις τών προκρίτων τής Προσοτσάνης μέ έναν παλαιό άπό τό 1876 ήδη γνώριμο, τόν Νικόλαο Φιλιππίδη76, ό όποιος σέ συνεργασία μέ τόν πρόεδρο τότε τού Συλλόγου πρός Λιάδοσιν τών 'Ελληνικών Γραμμάτων Νικόλαο Μαυροκορδάτο, 'Υπουργό Εκκλησιαστικών καί Δημοσίας Έκπαιδεύσεως77, τόν επόμενο χρόνο θά βρεθεί γιά δύο χρόνια στήν Καβάλα άπό τό καλοκαίρι τού 1879 ώς τό καλοκαίρι τού 1881, όταν καί άνεχώρησε γιά τή Γερμανία78, ώς διευθυντής του Κεντρικού Γυμνασίου καί επιθεωρητής καί επόπτης τών σχολείων τών πέριξ επαρχιών, στήν ούσία όμως μέ στόχο νά καταστήσει τήν Καβάλα κέντρον ένεργείας σ΄ όλην τήν βορειοανατολικήν Μακεδονίαν καί τήν δυτικήν Θράκην79.

’Απόδειξη τών στενών σχέσεων πού φαίνεται νά καλλιεργήθηκαν μεταξύ τών προκρίτων τής Προσοτσάνης καί τού άπεσταλμένου στήν περιοχή τού Συλλόγου πρός Διάδοσιν τών Ελληνικών Γραμμάτων κατά τό 1879/80, άπόρροια άλλωστε καί τών κοινών στόχων, ιδεών καί άγώνων, είναι ότι όλοι σχεδόν οί δημογέροντες τής Κοινότητος θά έγγραφούν συνδρομητές σέ βιβλίο τού Νικολάου Φιλιππίδη, πού θά αφορά στήν επανάσταση τής Νάουσας καί τό όποιο θά έκδοθεί στό 1881 80• διαβάζουμε, στό τέλος τού βιβλίου, στόν κατάλογο τών συνδρομητών,

τούς Γ. Άστεριάδη, έλληνοδι(δάσκαλο), Χρ. X. Βουλτσιάνο, Ν. Λιάμη, ιατρό (2 άντίτυπα), Γεώργιο Βουλτσιάνο (5 αντίτυπα)*1, Αθανάσιο Νικολάου (2 αντίτυπα), Χρ. I. Γόττα (2 αντίτυπα), Ευάγγελο 'Αγγέλου (2 άντίτυπα), Χριστόδ. Γεωργιάδη, διδ(άσκαλο), Γεώρ. Δ. Ραίου, Κ. Κωνσταντίνου, ιατρό, Ν. Α. Στεργιάδη, Ίωάνη Ζιόγα, Άγγελο Σεσκλιώτη, Κωνσταντ. Ζιόγα, Οικονόμο ΠαπαίωάνντΡ2.

 Ό ρόλος πού φαίνεται νά διαδραματίζει πλέον ή Καβάλα καί ό έκεί άπεσταλμένος τής Αθήνας καί τού Νικολάου Μαυροκορδάτου, Νικόλαος Φιλιππίδης, στά εκπαιδευτικά, καί όχι μόνο, πράγματα τής περιοχής, άποδεικνύεται καί άπό τό ότι ό τελευταίος θά προσκληθεί νά έπισκεφθεί όλες τις τοπικές Φιλεκπαιδευτικές ’Αδελφότητες• ή Φιλεκπαιδευτική ’Αδελφότης Φίλιπποι, λ.χ., τού Δοξάτου τόν προσκαλεί στίς 26 Ιουνίου 1880 νά τιμήσει μέ τήν παρουσία του τις προφορικές έξετάσεις τού παρθεναγωγείου τής κοινότητος83, ένώ καί ή ’Αδελφότης ή Ήώς τής Προσοτσάνης, λίγο άργότερα, στις 3 Αύγουστου 1880, ένόψει τού νέου σχολικού έτους, μέ έγγραφό της τό όποιο ύπογράφεται άπό τόν πρόεδρο τής ’Αδελφότητος Νικόλαο Λιάμη καί τόν γραμματέα "Αγγελο Σεσκλιώτη, σπεύδει νά έκφράσει στόν Νικόλαο Φιλιππίδη τήν ευγνωμοσύνη της γιά τήν διάδοση τών φώτων στις έπαρχίες Δράμας, Ζίχνης καί Νευροκοπίου 84 καί μαζί τήν ιδιαιτέραν ευγνωμοσύνην πάντων τών γονέων, ών τά τέκνα έκπαιδεύονται έν Καβάλλα.

 Ήδη παιδιά άπό τήν Προσοτσάνη, άπό τό σχολικό έτος 1879/80, τούλάχιστον, φαίνεται νά στέλλονται καί νά φοιτούν στό γυμνάσιο τής Καβάλας κοντά στόν Νικόλαο Φιλιππίδη, όπως διαβάζουμε στήν έπιστολή τής 'Αδελφότητος:

'Ελλόγιμε καί φιλογενέστατε άνερ,

Έπί τή προσεγγίσει τής ένάρξεως τού σχολειακού έτους 1880-81 άσμενος δράττεται τής εύκαιρίας ή ήμετέρα Φιλεκπαιδευτική άδελφότης ή «Ήώς», όπως, ένθεν μέν έκφράση ύμίν τάς θερμός ευχαριστίας καί τήν εύγνωμοσύνην της διά τάς άκαταβλήτους ένεργείας καί προσπαθείας, άς άπό πολλού ήδη καταβάλλετε ύπέρ τής διαδόσεως τών φώτων καί άνά τάς έπαρχίας Δράμας, Ζίχνης καί Νευροκοπίου, εκατέρωθεν δέ παρακαλέση ύμάς, όπως διά τών ύμετέρων καί πάλιν ενεργειών καί συστάσεων άποσταλή έγκαίρως τό άναγκα'ιον διά τήν πολυειδώς καταπολεμουμένην έπαρχίαν ημών προσωπικόν τών διδασκάλων καί διδασκαλισσών.

Διαβιβάζοντες б' ύμίν καί τήν ιδιαιτέραν εύγνωμοσύνην πάντων τών γονέων, ών τά τέκνα έκπαιδεύονται έν Καβάλλςι ύπό τήν πεφωτισμένην διεύθυνσιν ύμών, διατελούμεν μετά τής έξοχου πρός ύμάς ύπολήψεως καί άγάπης.

Έν Πρωσσοτσιάνη τή 3 Αύγούστου 1880

Τ.Σ.

Ό Πρόεδρος                                     Ό Γραμματεύς

Ν. ΛΙΑΜΗΣ                                АΓΓ. Γ. ΣΕΣΚΛΙΩΤΗΣ

(Ιατρός)                                         (Ελληνοδιδάσκαλος)

(Τω ελλόγιμω) καί φιλογενεστάτω κ. Ν. Φιλιππίδη, γυμνασιάρχη κ.τ.λ.

Εις Kαβάλαν)

’Ανάλογη έπιστολή, χαρακτηριστική τής ύπολήψεως πού έτρεφαν οί πρόκριτοι τής Προσοτσάνης [είς τάς] ελληνοπρεπείς (...) ένεργείας υπέρ έξαπλώσεως του ελληνικού πολιτισμού καί κατά τήν καθ' ημάς βορειοανατολικών Μακεδονίαν τον Νικολάου Φιλιππίδη, άποστέλλει δύο μήνες πρίν, μέ τή λήξη τού σχολικού έτους 1879/80 στις 30 Ιουνίου 1880 καί ό δάσκαλος των σχολείων τής Προσοτσάνης Γεώργιος Άστεριάδης86, ό όποιος γράφει πρός τόν Φιλιππίδη:

Ελλόγιμε Κύριε,

Τάς καταβαλλομένας έλληνοπρεπείς ύμών ένεργείας ύπέρ τής έξαπλώσεως τού έλληνικού πολιτισμού καί κατά τήν καθ’ ημάς βορειοανατολικήν Μακεδονίαν μετά πλείστης όσης άγαλλιάσεως έχαιρέτισαν αί έπαρχίαι Δράμας καί Ζίχνης, έν άίς άπό έτών ήδη πολλών τά έλληνικά γράμματα υπηρετώ κατά τάς ασθενείς μου δυνάμεις.

Τό διαμέρισμα τούτο πράγματι πρό πολλού είχε μεγίστην άνάγκην Κέντρου, δυναμένου ν’ άντιπαλέση τελεσφόρως κατά ποικίλων ένεργειών τών διαφόρων προπαγανδών καί άνταποκριθεί είς τάς προσδοκίας τού έθνους. Ή Καβάλα, λοιπόν, ήτις είχε τό μέγα καί άγαθόν συνάντημα τής μεγάλης καί άγαθής μοίρας τού νά καταστή αύτη ώς τοιούτον Κέντρον καί πηγή, έκ τού διαυγούς καί αγλαού τής όποίας ύδατος ν’ άντλώσι οί διψώντες, θά όμολογή χάριτας είς αιώνας αιώνων φυσικφ τφ λόγιο πρώτον μέν τή ύμετέρςι έλλογιμότητι, ήτις μεθ' έλληνικωτάτης καί πατριωτικωτάτης αύταπαρνήσεως άγωνισαμένη έθεσε τάς βάσεις τού όλου οικοδομήματος, είτα δέ καί τοίς αύτόθι μεθ’ ύμών φιλοτίμως έργαζομένοις, είς ούς όφείλεται τιμή καί δόξα.

Παρακαλών ύμάς, ίνα δεχθήτε τήν έκφρασιν τού άπειρου πρός ύμάς σεβασμού,

Έν Πρωσσοτσιάνη τή 30 Ιουνίου 1880

 Πρόθυμος Γ. ΑΣΤΕΡΙΑΔΗΣ

Υ.Γ. ’Ακούω μετ’ εύχαριστήσεώς μου πολλής τάς τού έλλογίμου κ. Πασχίδου ένεργείας καί τήν μεγάλην αύτού έπίδρασιν έπί τών αύτόθι πνευμάτων• συγχαίρων όθεν αύτω παρακαλώ ύμάς, ίνα ιδιαιτέρως είπήτε τά δέοντα.

(Πρός τόν άξιότιμον κύριον Ν. Φιλιππίδην, διευθυντήν τών Έλλ. Εκπαιδευτηρίων κ.τ.λ. κ.τ.λ.

Είς Καβάλλαν)

Βρισκόμασθε πιά ενώπιον ζυμώσεων καί κινήσεων, στήν περιοχή τής Προσοτσάνης, πού προαναγγέλουν αύτό πού θά άκολουθήσει, τόν Μακεδονικό 'Αγώνα καί τήν ενσωμάτωση τής περιοχής στόν εθνικό κορμό -γεγονότα τά όποια άναμένουν τόν ερευνητή νά τά άναδείξει.

 Παραπομπές

* Ό 'Αβραάμ Τσάλας άπό τήν Προσοτσάνη σκοτώθηκε πολεμώντας στις τάξεις του ΕΑΜ, νέος, μόλις 24 ετών, τό 1944 κατά τή διάρκεια συγκρούσεων μέ τούς Βουλγάρους στή γέφυρα τού Στρυμόνα, στή Νιγρίτα, ή Άθηνα καί ό Τάσκος γιά δεκαετίες όλόκληρες σταυροκοπιούνταν άκούγοντας τήν καμπάνα του εσπερινού καί ηλπιζαν γιά τόν γυιό πού όέν είδαν ποτέ νεκρό, ενώ ή Κυριακή καί ό Γιάννης ήξεραν γιά τόν άδελφό...

1. Στ. Μερτζίδης, АІ χώραι τον παρελθόντος καί αί έσφαλμέναι τοποθετήσεις των, "Αθήναι 1885, σσ. 43-44.

2. Ο.π.,

3. Πιθανότατα ή κώμη άνεπτύχθη στή θέση άρχαίας πολίχνης μέ τό όνομα Scapora ή Scapara, βλ. Δ. Σαμσάρη, Ιστορική γεωγραφία τής Ανατολικής Μακεδονίας κατά τήν αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 98 (όπου καί βιβλιογραφία).

4. Στά σχολεία τής Προσοτσάνης, στό γυμνάσιο, φοιτούσαν κατά τις δεκαετίες του 1950/70 μαθητές καί άπό τά χωριά τού λεκανοπεδίου, πολλοί άπό τούς όποιους νοίκιαζαν δωμάτια σέ σπίτια κοντά στό κτίριο τού γυμνασίου, κτίριο πού άνηγέρθη στόν χώρο τής παλιάς βουλγαρικής έκκλησίας.

5. Μόνο άπό τό Δεμιρδέσιο (τουρκ. Demirdas) τής Βιθυνίας θά έγκατασταθούν μετά τήν Έξοδο περί τις 80 οικογένειες προσφύγων, πρβλ. φάκελλο Β-Ι4Ι, ΝΤΕΜΙΡΝΤΕΣΙ. τού Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, χειρόγραφο του έκ Δεμιρδεσίου πληροφορητή, κατοίκου Ξάνθης τό 1961, 'Αλεξάνδρου Κοντού (: Οί περισσότεροι άπό τό χωριό μας έχουν εγκατασταθεί στήν Προσοτσάνη τής Δράμας, έκεΐ είναι 80 οικογένειες περίπου, φύλ. 89), όπως καί Const. Danguitsis, Etude descriptive du dialecte de Demirdesi (Brousse, Asie Mineure), Paris 1943, σσ. 11-12, 20.

6. Τά ’Αρχεία τού Οικουμενικού Πατριαρχείου, τό Ιστορικό 'Αρχείο τού Υπουργείου 'Εξωτερικών, τά 'Αρχεία τών μονών τού Αγίου Όρους, άλλά καί τά 'Αρχεία τών Παραδουναβίων Ηγεμονιών, θά μπορούσαν πιθανότατα νά μάς δώσουν σημαντικές πληροφορίες γιά τήν ιστορία τής περιοχής καί εύλογα περιμένουν τόν ερευνητή νά τις άναδείξει• ή δημοσιευόμενη σήμερα μελέτη γιά τή γενέθλια γή άποτελεΐ πρόδρομη άνακοίνωση εύρύτερης σχετικής εργασίας.

7. Στ. Παπαδόπουλος, 'Εκπαιδευτική καί κοινωνική δραστηριότητα τοϋ 'Ελληνισμόν τής Μακεδονίας κατά τόν τελευταίο αιώνα τής Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 22, τά ίδια περίπου πληθυσμιακά στοιχεία δίδει καί ό Γεώργιος Χατζηκυριακού, ό όποίος περί τό 1906 γράφει σχετικά: Ή Προσωτσάνη είναι ή μάλλον σημαίνουσα κώμη τής πεδιάδος εκείνης καί ή μεγαλύτερα όλωνέδρα διοικήσεως μοδίρου. συγκεντροί υπέρ τάς 1.000 οίκογενείας έν πλεονασμω τών οθωμανικών, έκ τών 400 περίπου έλληνορθοδόξων άπεσχίσθησαν πρό τινων έτών περί τάς 150, τή ύποκινήσει καί διαβολή τής γνωστής βουλγαρικής έταιρείας (...), βλ. Γ. Χατζηκυριάκου, Σκέψεις καί εντυπώσεις έχ περιοδείας άνά τήν Μακεδονίαν (1905-1906). (Μετά τοπογραφικών, ιστορικών καί αρχαιολογικών σημειώσεων), Θεσσαλονίκη 21962, σ. 123• πέραν τών σλαβόφωνων Ελλήνων, στήν περιοχή ((χάνεται νά υπήρχαν καί τουρκόφωνοι "Ελληνες, είναι δέ χαρακτηριστικά δσα σημειώνει ό 'Ιωάννης Καλοστύπης: Έν τή παρά τό Πάγγαιον έλληνικωτάτη έπαρχία Ζίχνης, υπάρχει ή κωμόπολις Ζελάχοβον, έν η έπιχωριάζει ή τουρκική, άλλ'ής οί ορθόδοξοι κάτοικοι, άγνωστονπότε έκτουρκισθέντες τήν γλιυσσαν, δέν έπαυσαν όντες ένθουοιωδέστατοι τό φρόνημα "Ελληνες. Τό αυτό όητέον καί περί τών τουρκοφχύνων ορθοδόξων κατοίκων τών έν τή αυτή έπαρχίφ κωμών 'Ροσιλόβου καί Πόρνας καί άλλων, οίτινες καίτοι λαλοΟντες τήν τουρκικήν (...), βλ. Ί. Καλοστύπη, Μακεδονία, ήτοι μελέτη οικονομική, γεωγραφική, Ιστορική καί έθνολογική τής Μακεδονίας, Έν Πειραιεϊ 1886, 21896, καί Αθήνα ’ 1993 (είσαγωγή-σχόλια Θ. ΠυλαρινοΟ), σ. 144 [-μολονότι ό Ιωάννης Καλοστύπης είναι σαφής, κάνει λόγο γιά κώμες τής αυτής έπαρχίας, τής Ζίχνης , ό Θ. Πυλαρινός στά σχόλια του ταυτίζει τό Ροσίλο/ίο μέ τό χωριό Ξανθόγεια του Νομού... Πέλλης, ώστόσο τό Ροσίλοβο (= Ρεσίλοβο) δέν είναι άλλο άπό τό σημερινό χωριό Χαριτωμένη, κοινοτικό διαμέρισμα τού Δήμου Προσοτσάνης, ένώ ή ΙΙόρνα δέν είναι άλλη άπό τήν κώμη Γάζωρο τού Νομού Σερρών, βλ. J. Lefort, Paysages de Macedoine leurs caracteres, leur έvolution a travers les documents et les recits des voyageurs, Paris 1986, σ. 231].

8. N. Φιλιππίδης, «Μακεδονικά Περιήγησις τών έν Μακεδονία επαρχιών Δράμας, Ζίχνης καί Έλευθερουπόλεως», Παρνασσός 1 (1877) 127 (-σημειώνεται πώς ή Προσοτσάνη κατοικεΐται έκ 400 περίπου οικογενειών καί ότι οί υπάρχοντες σχισματικοί Βούλγαροι είναι όλίγιστοι έν τή κωμοπόλει ταίηη, άλλά άντενεργουσι πεισματωδώς) Καλοστύπης, δ,π., σ. 230 (σημειώνεται ότι έν Πρωσσοτσιάνΐ) άπέναντι 2.950 Ελλήνων καί έλληνιζόντων ύπάρχουσι 1.340 Βούλγαροι), πρβλ. καί Παπαδόπουλος, ο,π. Ό Νικόλαος Φιλιππίδης, όπως θά δούμε κατωτέρω, θά συνδεθεί μέ τούς δημογέροντες τής Προσοτσάνης καί θά συνεργασθεϊ μαζί τους, όταν κατά τά χρόνια 1879/81 θά βρεθεί στήν Καβάλα, ένώ θά είναι, όπως καί ό Ιωάννης Καλοστύπης, καί ένας άπό τούς έκπροσώπους τής ελληνικής Κοινότητος τής Προσοτσάνης τό 1879 στήν 'Αθήνα κατά τό Συνέδριον τών απανταχού έλληνικών Συλλόγων, βλ. Κ. Χιόνης, Ή παιδεία στήν Καβάλα (1864-1919), Καβάλα 1990, σσ. 41-67 (κυρίως), σχετικώς πρβλ. καί κατωτέρω.

9. Π. Κοντογιάννης, Γεωγραφία τής Μικράς Άσίας Φυσική σύστασις τής χώρας. Πολιτική γεωγραφία. Φυσικός Πλούτος, Άθήναι 1921 (άναστ. έκδ. Αθήνα 1995), σ. 255, καί 'Ανώνυμος, «Ή μητρόπολις Προύσης», ΗΕΦΚ (1907) 189, άλλά κυρίως ΕΦΣΚ 1' (1875/76), Πρακτικά, σσ. 196-197 (: Έκθεσις τής έκπαιδευτικής 'Επιτροπής περί τής ένεστίύσης καταστάσεως τών έν ταίς έπαρχίαις ήμετέρων έκπαιδευτηρίων).

10. Μ. Μαραβελάκης Ά. Βακαλόπουλος, At προσφυγικαί έγκαταστάσεις έν τή περιοχή Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1955, σσ. 194-195 (γιά τούς έκ Δεμιρδεσίου πρόσφυγες).

11. Σχετικώς βλ. L. Stavrianos, «[.’institution de I’exarcat bulgare: son influence sur les relations interbalkaniques», Les Balkans 9 (1939) 56-69, όπως καί γενικώς Μ. Γεδεών, Έγ'/ραφα πατριαρχικά καί συνοδικά περί τον βουλγαρίκοϋ ζητήματος (1852-1873), Κοιναταντινούπολις 1908• X. ΙΙαπαπαστάθης, «Ή Εκκλησία καί ό Μακεδονικός ‘Αγώνας», Συμπόσιο «Ό Μακεδονικός Άγιόν», Θεσσαλονίκη 1987, σσ. 63-70, άλλά καί Άθ. Λεβίόης, «Συμβολαί είς τήν ιστορίαν του προσηλυτισμού έν Μικρά Άσίςι», Ξενοφάνης 3 (1905 ) 82-85Κυριακή Μαμώνη, «'Αγώνες τού Οικουμενικού Πατριαρχείου κατά τών μισσιοναρίων ’Εκκλησιαστική Πνευματική Κεντρική "Επιτροπή, 1836-1838», Μνημοσύνη 8 (1980/81) 189-192, καί κυρίως Άθ. Καραθανάσης, Καππαδοκία, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 158-164, δπου καί πλούσια σχετική βιβλιογραφία.

12. Τατιάνα Σταύρου, Ό Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κ ωνστα ντι νο νπόλεως Τό Υπουργείο Παιδείας τού αλύτρωτου Ελληνισμού, "Αθήνα 1971, σσ. 63-66 [πρβλ. καί ΕΦΣΚ ΣΤ (1871/72) γ’-Γ],

13. Όπ.. σσ. 76, 80, 99, 105, 111 κ.ά. [πρβλ. καί ΕΦΣΚ Е '(1870/71), Πρακτικά, σσ. 136142]• γιά τούς ομογενείς τραπεζίτες τής Κωνσταντινουπόλεως καί γιά τις τράπεζες στις όποιες συμμετείχαν, βλ. Β. Usdiken, Bankalar-Bankerler-Sarratlar-Tefeciler-Kuyiimcular, Κωνσταντινούπολη 2000, σσ. 15-169 Ed. Eldem, Bankalar Caddesi, Osmanli’dan GUniimu/e Voyvoda Caddesi (Voyvoda Street from ottoman times to today), Κωνσταντινούπολη 2000, σσ. 43-279, καί τού ί<Ηου, Osmanli Bankast Tarihi, Κωνσταντινούπολη 1999, σσ. 21,24, 36, 41, 59, 61, 62, 65 , 73, 78 κ.ά., (πλούσια σχετική βιβλιογραφία βλ. καί Γ. Κ. Παπάζογλου, Ταφικά μνημεία τής Πόλης, Α. Σισλί: Έμποροι καί τραπεζίτες, ύπό εκτύπωση).

14. Σταύρου, δ,π.,ασ. 61-62, 84-93 (κ.ά.).

15. ΕΦΣΚ ΣΤ (1871/72), Πρακτικά, σ. 303, πρβλ. καί Σταύρου, δ.π., σσ. 58-59.

16. Περιγραφή τής φοβερής πυρκαϊάς, ή όποια κατέκαυσε τό Σταυροδρόμι στις 24 Μαϊου 1870, βλ. Άν. Συγγρός, 'Απομνημονεύματα, 'Αθήνα 1998 (έπιμ. Άλκ. 'Αγγέλου Μαρ.-Χριστ. Χατζηϊωάννου), τ. Β', σσ. 205-212, πρβλ. καί Σταύρου, δ.π., σ. 58.

17. Ό θεμέλιος λίθος τού μεγάρου τού Φιλολογικού Συλλόγου τίθεται στις 9 Ίανοναρίον τον 1872, στις II τό πρωί, ενώ τά εγκαίνια τού νεόδμητου κτιρίου έτελέσθησαν περί τήν I μ.μ. ώραν 13 Μαϊον 1873, άπό τόν πατριάρχη Άνθιμο, παρισταμένων εξ αρχιερέων, βλ. Σταύρου, δ.π., σσ. 69, 100.

18. ΕΦΣΚ ΣΤ (1871/72), Πρακτικά, σσ. 186-210.

19. Τήν 'Επιτροπή συνεπλήρωναν οί ιατροί Ήροκλής Βασιάδης, Απόστολος Βαφειάδης καί Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής, ό βοηθός έν τψ Σνμβονλίω τοϋ Κράτονς Κωνσταντίνος Καλλιάδης καί ό λόγιος Βασίλειος Πυλάδης, ΕΦΣΚ ΣΤ (1871/72), Πρακτικά, σ. 210.

20. Ο.π., σ. 193.

 21. Ο.π., (πρβλ. καί Ν. Φιλιππίδης, бл., σσ. 287,299, καί Παπαδόπουλος, δ.π„ σσ. 24-25).

22. ΕΦΣΚ ΣΤ ' (1871/72), Πρακτικά, σ. 247.

23. Ο.π., γιά τούς Ζωγράφους τής Βασιλεύουσας καί γιά τόν ήμέτερο Ξενοφώντα, βλ. Άλ. Ζωηρού, «'Αναμνήσεις, ή Κωνσταντίνούπολις καί ίδίως τό Σταυροδρόμιον κατά τό 1860, ή πόλις καί οί άνθρωποι, ή ϊδρυσις τού Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου», ΗΕΦΚ (1906) 227234.

24. Ήτο γαμβρός τού τραπεζίτη Χρηστάκη Ζωγράφου, κατοπινός Υπουργός Οικονομικών, Ναυτικών, Δικαιοσύνης καί Παιδείας σέ διάφορες Κυβερνήσεις τού έλεύθερου Ελληνικού κράτους, βλ. πρόχειρα 'Αλκ. Προβατάς, Πολιτική Ιστορία τής Ελλάδος, 1821-1980 (Νομοθετικά καί έκτελεστικά Σώματα), 'Αθήναι 1980, σσ. 352, 369, 375, 376, 495, 496.

25. ΕΦΣΚ ΣΤ (1871 /72), Πρακτικά, σσ. 224-227.

26. Ο.π.,Ο. 225.

27. Ο.π., σ. 226.

 29. ΕΦΣΚ ΣΤ (1871/72), Πρακτικά, σ.253.

30. Ο.π.,

31. Ο.π.,, σ. 208.

32. Άς προσεχθεί προσέτι πώς στό Πράβι κατά τό 1871/72, άλλά καί άργότερα δέν φαίνεται νά κατοικούσαν βουλγαρικές οικογένειες, καταγράφονται 1.510 "Ελληνες, βυρσοδέψες κυρίως στό έπά'/γελμα, καί 544 Τούρκοι, βλ. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 24.

33. Βιογραφικά στοιχεία γιά τόν ιατρό Νικόλαο Λιάμη, βλ. Γ. Βουλτσιάδης, Ή Προσοτσάνη μέσα άπό τήν ιστορία, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 49, δπως καί Β. Πασχαλίδης, Δραμινό ιστορικά (67μελέτες γιά τή Δράμα καί τήν περιοχή της), Δράμα 1992, σσ. 17, 49-50, 103, όπως καί Μάνια Κωνσταντινίδου-Γερ. Πεντόγαλος, «Γιατροί στή Δράμα άπό τό 1800 μέχρι τό 1912», ’Επιστημονική Συνάντηση «Ή Δράμα καί ή περιοχή της Ιστορία καί Πολιτισμός». Πρακτικά, Δράμα

 1992, σσ. 253, 254, 255.

34. Παπαδόπουλος, δ.π., σ. 22• τού ίδιου, «Εισαγωγή στήν ιστορία τών έλληνικών φιλεκπαιδευτικών συλλόγων τής "Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τόν 19ο καί 20ό αιώνα», Παρνασσός А’ (1962) 256• γιά τούς φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους τής Μακεδονίας βλ. καί Άθ. Άγγελόπουλος, «Φιλεκπαιδευτικοί καί φιλανθρωπικοί σύλλογοι έν Μακεδονία κατά τά τελευταία έτη τής Τουρκοκρατίας», Μακεδονικά II (1971) 342-374. Σύμφωνα μέ τό άρθρο 1 (κεφ. A') τού Κανονισμού τής Αδελφότητος, σκοπός τής έν Πρωσσοτσιάνη «Φιλεκπαιδευτικής 'Αδελφότητος Ήονς» είναι ή διάδοσις τής παιδείας καί τών φώτων εις τήν νεολαίαν τής κωμοπόλεως ταύτης καί τών πέριξ, ή άνάπτνξις καί προαγωγή τών έκπαιδεντικών καταστημάτων καί ή σνστασις παρθεναγωγείου πρός έλληνοπρεπή μόρφωσιν τού γυναικείοι* φύλου, ενώ όρίζεται άλλου, άρθρο 22 (κεφ. Ζ'), στήν σφραγίδα τής 'Αδελφότητος, έν τφ μέσοι, νά τοποθετηθεί, ώς έμβλημα τής Ήοΰς, ή εικόνα τής Ζωοδόχου Πηγής, δέν είναι άσχετο ίσως αύτό άπό τό ότι ή Αδελφότης πανηγυρίζει τήν επετηρίδα αυτής κατά τήν Παρασκευή τής Διακαινησίμου, ητοι τήν έορτήν τής Ζωοδόχου Πηγής, όπότε τελείται αρχιερατική λειτουργία καί μνημονεύονται τά ονόματα πάντων τών συντελεσάντων εις τήν πρόοδον τής Αδελφότητος καί γίνεται έπίσης καί ή λογοδοσία, άρθρο 24 (κεφ. Ζ’) (σχετικώς μέ τόν Κανονισμό βλ. καί κατωτέρω).

35 .ΕΦΣΚ Ζ (1872/73), Πρακτικά, α. 213.

36. Ο.π.,

37. Ο.π., σσ. 205-219.

38. Όπ.. σ. 333 (τήν ϊδια ημέρα, όπως είδαμε άνωτέρω, έν τή μεγάλη αιθούση τού Συλλόγου, πραγματοποιούνται καί τά εγκαίνια τού «νεόδμητου κτιρίου»).

39. Ο.π.,. 213.

 40. Ο.π.,. σ. 219.

41. Ό.π.,σ.217.

42. Ό Γεώργιος Ζαρίφης συντονισμένα φαίνεται νά βοηθούσε τις όμογενειακές κοινότητες τής Νοτίου Βουλγαρίας, όέν είναι τυχαίο, λ.χ., δτι συνέστησε στήν Φιλιππούπολη τό 1875 καί χρηματοδότησε τά Ζαρίφεια Εκπαιδευτήρια, αναφορές σέ αύτά κάνει στίς « αναμνήσεις» του ό έγγονός τού Γεωργίου Ζαρίφη, ό όμώνυμος γυιός τού Λεωνίδα, βλ. Γ. Λ. Ζαρίφης, Οί αναμνήσεις μον, ίνας κόσμος πού ίφυγε Κωνσταντινούπολη 1800-1920, Αθήνα 2002, σσ. 72-73, 262-264.

43. ΕΦΣΚ Ζ' (1872/73), Πρακτικά, σ. 256.

44. Ζαρίφης, δ,π., σσ. 66-70, 158-161.

 45. ΕΦΣΚ Ζ * (1872/73), Πρακτικά, σ. 268.

46. Πράγματι ό Κανονισμός τυπώνεται στήν Κωνσταντινούπολη τό 1873, βλ. Κανονισμός τής έν Πριυσσοτσιάνη Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος ή Ήιάς, Έν Κωνσταντινουπόλει 1873 (Έκ τον τυπογραφείο» Κ. Πληθωνίδον 'Οδός Γfew Τζαμί, άριθμός III)• ό Κανονισμός φαίνεται νά έγκρίνεται« ΈνΠρ<οοοοτοιάνη τή 8 Μαϊον 1873», άν δεχθούμε δτι πράγματι αυτός εκτυπώθηκε κατά τή διάρκεια τής παραμονής τών δημογερόντων τής Προσοτσάνης στή Βασιλεύουσα, τότε ασφαλώς ή άποστολή αϋτή θά πρέπει νά πραγματοποιήθηκε μετά τις 8 Μαϊου 1873 (πρβλ. Κανονισμός τής έν Πρωσσοτσιάνη, δ.π„ σ. 8).

47. Φαίνεται νά άποστέλουν στόν Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο στή Βασιλεύουσα τρείς έπιστολές, πρβλ. ΕΦΣΚ Η '(1873/74), Πρακτικά, σ. 262.

 48. Ο.π., (τήν Επιτροπή συμπληρώνουν οί γνωστοί καί άπό προηγούμενες εκθέσεις Κ. Καραθεοόωρής, Β. Πυλάδης, Ξ. Ζωγράφος, Άπ. Βαφειάδης. Κ. Καραπάνος, Κ. Καλλιάδης. Ί. Άριστοκλής καί Μ. Πανταζής).

49. Ο.π., σ. 266.

50. Φαίνεται νά μετέχει στό «Συμβούλιο» τής Αδελφότητος, μαζί μέ τούς Ν. Λιάμη, Γ. Βουλτσιάδη. παπα-Ίωάννη Οικονόμου. Δ. Λόγια. Ί. Βογιατζή, Β. Μαυρουδή, 'А. Καραγιάννη, Δ. Μήτσα. Στ. Δίοδο, Γ. Τριανταφυλλιό!] καί άλλοι τών όποιων τά ονόματα δυστυχώς όέν γνωρίζουμε, βλ. Βουλτσιάδης, δ.π., σ. 54• προφανώς ή άνωτέρω σύνθεση τοΰ Συμβουλίου δέν άνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα καί αύτό γιατί, σύμφωνα μέ τό άρθρο 8 (κεφ. Δ") τού Κανονισμού τής 'Αδελφότητος, ή Διεύθυνσις τής 'Αδελφότητος σύγκειται έκ Προέδρου, Γραμματέως, Ταμίου καί δύο 'Εφόρων, οί όποιοι καί άπαρτίζουν τήν πενταμελή Εφορίαν τής 'Αδελφότητος, τήν διοικούσαν καί διευθύνουσαν τάς υποθέσεις αυτής, οί έφοροι κατά ταΰτα ήσαν πέντε, οί διευθύνοντες τήν ‘Αδελφότητα, καί δχι ενδεκα, όσοι τούλάχιστον καταγράφονται άνωτέρω ώς μέλη τοΰ « Συμβουλίου» (βλ. Κανονισμός τής έν Πρωσσοτσιάνη, δл., σσ. 2-3). Τήν πρώτη, λοιπόν,«"Елгтуолт)», τη συγκροτηθείσα πιθανότατα γιά νά προχωρήσει τις διαδικασίες συστάσεως τής 'Αδελφότητος, έγκρίσεως καί δημοσιεύσεως τοΰ Κανονισμού х.)л., όπως αυτή καταγράφεται στόν όημοσιευθέντα Κανονισμό τής 'Αδελφότητος, συναποτελοΰσαν οί: ΠαππαΟίκονόμος, ΝικόλαοςΛιάμης. Μαυρουδής Βουλτσιάνου, Γεώργιος Βούλτσου, Χατζή Χρήστου Βουλταιάνου, Στ. Άθανασιάδης, ένώ ώς Γενικός Γραμματείς τής Επιτροπής καταγράφεται ό Γ. Άστεριάδης, ό γιά χρόνια πολλά λαμπρός δάσκαλος καί λόγιος τής Κοινότητος ( σ. I )είναι πιθανό πώς κάποιοι έκ τών άνωτέρω δημογερόντων-μελών τής « Έлιτρoлής» θά βρεθούν κατά τό 1873 καί στήν Κωνσταντινούπολη γιά νά προωθήσουν τούς σκοπούς τής 'Αδελφότητος καί νά προστρέξουν στήν Υψηλή Πύλη, ζητώντας βοήθεια, καί άσφαλώς δέν είναι Ισως άσχετο τής παρουσίας τών δημογερόντων στή Βασιλεύουσα καί στήν Υψηλή Πύλη, τό γεγονός δτι ή 'Αδελφότης τίθεται υπό τήν προστασίαν τού κραταιοτάτου καί φιλοπροοδευ τικωτάτου ημών Άνακτος Σουλτάν ΑΠΟΥΛ AZIZΧΑΝ (ол., σ. 3).

51. Πρβλ., γιά τόν Ήλία Χατζηγεωργήεφ, Σπ. Λοβέρδος, Ό μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, Αθήνα 1929, σ. 125• Κ. Πολίτης, Χρυσόστομος Σμύρνης, Αθήνα 1971 (καί Αθήνα 1993), ο. 43, δπως καί Στ. Ίωαννίδης, «Ό Μακεδονικός Αγώνας καί τό κίνημα άντιστάσεως στήν Ξάνθη», Συμπόσιο «Ό Μακεδονικός 'Аγών». Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1987, σσ. 445-457• Πασχαλίδης, δ.π., σσ. 174-176• πλούσιες πλέον πληροφορίες γιά τόν Ήλία Χατζηγεωργήεφ καί τήν δράση του στήν Προσοτσάνη καί στήν ευρύτερη περιοχή βλ. Άλ. Άλεξανδρής, Τό ΆρχεΙον του έθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου, δπως διεσώθη άπό τόν μητροπολίτη Αυστρίας Χρυσόστομο Τσίτερ, A Δράμα: Μητρόπολις Δράμας (1902-1910), 'Αθήνα 2000, σσ. XLVI, 58. 64, 98. 99, 104, 108-110, 191, 229, 261, 263-269. 303, 304, 313, 439, 446-448. 452.

 52. Άλεξανόρής, δ.π.. σσ. 264-267.

53 .Ο.π., σσ. 108-109, 303, 439.

54. ΕΦΣΚ Η (1873/74), Πρακτικά, σ. 296.

55. Ο.π., • ή όλοκλήρωση τής άνεγέρσεως τοϋ σχολείου φαίνεται νά γίνεται τόν 'Οκτώβριο τοΰ 1879 κατά τήν περιοδεία του στήν περιοχή στά πρώτα χρόνια τού 20ο0 αίώνος• ό Γεώργιος Χατζηκυριάκου βρίσκει τό σχολείο παλαιό καί σαθρό, διασώζει ωστόσο, πέρα άπό τό 8/στιχο επίγραμμα, τό χαραγμένο επί μαρμαρίνης τετειχισμένης πλακάς καί επιγραφή πού επιβεβαιώνει δτι τό σχολείο άνηγέρθη άπό τή Φιλεκπαιδευτική 'Αδελφότητα ή Ήώς, άντιγράφει: Ωκοδόμηται τή σνντόνφ φροντίδι καί άόκνω έπιμελείχι τής ενταύθα Έλλην(ικής) Φιλ(εκπαιδεντικής) Αδελφότητος Ήώς, άρχιερατεΐΌντος τον Σεβ(ασμιωτάτον) Μητροπολίτου Δράμας Γερμανόν. Έν Προσσοντσάνη 1879 ’Οκτ(ωβρίου) 12, βλ. Χατζηκυριακοδ, δ.π.,ο. 124.

56. ΕΦΣΚ Η (1873/74), Πρακτικά, σ. 209.

57. Ο.π., άπό τόν Γεώργιο Χατζηκυριάκου πληροφοροΰμεθα δτι ή βουλγαρική σχισματική κοινότης, στήν Πλεύνα, σφετερισθεΐσα τήν τε ήμετέραν εκκλησίαν καί τό σχολείον, ήνάγκασε τούς όμογενεΐς νά άνεγείρουν νέαν εκκλησίαν εις τό άκρον τού χωρίον καί ήγόρασαν οικίαν, μετόχιον τής ΕΙκοσιφοινίσσης Μονής, ήν εις σχολείον μετέβαλον. βλ. Χατζηκυριάκου, δ.π., σσ. 124-125.

58. ΕΦΣΚ Ѳ' (1874/75), Πρακτικά, σσ. 182-192 (τήν Επιτροπή συναπαρτίζουν οί γνωστοί μας καί άπό άλλες «εκθέσεις» Ξ. Ζωγράφος, Β. Πυλάδης, Γ. Σοφοκλής, Ί. Άριστοκλής, Κ. Καραθεοδωρής, Άπ. Βαφειάδης, Κ. Καραπάνος καί ό καθηγητής έν τή Αυτοκρατορική Ιατρική Σχολή Σπυρίδων Μαυρογένης).

59. Ο.π.,σ. 184, 192 (τις πληροφορίες γιά τήν κατάσταση τής παιδείας στά σχολεία τής περιοχής Δράμας όίόει ό έν Σέρραις Μακεδονικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος, μάλιστα στή Συνεδρίαση ΥΔ'τοϋ Συλλόγου στις 16 Σεπτεμβρίου 1874, προεδρεύοντας τον κ. Καλλιάδον, άναγινώσκεται έπιστολή τοΟ ώς άνω Συλλόγου, δι' ής άγγέλλει τήν σύστασιν Φιλεκπαιδευτικής 'Αδελφότητος έν Δράμφ), καί σ. 258.

60. ΕΦΣΚ I (1875/76), Πρακτικά, σσ. 180-200 (τήν επιτροπή συναποτελοϋσαν οί γνωστοί μας ήδη Ήρ. Βασιάδης, Σπ. Μαυρογένης, Β. Πυλάδης καί οί Κωνσταντίνος Άνθόπουλος, μέλος τοΰ Άνωτάτον Σνμβονλίον τής Δικαιοσύνης, Όδυσσέας Ίάλεμος, δημοσιογράφος, Θεμιστοκλής Χριστοφορίδης, υπάλληλος τής 'Οθωμανικής Κνβερνήσεως).

61. Ο.π.,о. 189.

 62. Διονύσιος Κυράτσος, μτρπ. Δράμας, Ιστορία τής ίεράς μητροπόλεως Δράμας άπό τις άπαρχέςμέχρι σήμερα, Δράμα 1995, οο. 92-93.

63. Ο.π.,. (ό Ίωαννίκιος ίεράρχευσε στή Δράμα άπό τόν Μάϊο τοΟ 1872 ώς τό 1879).

64. Εύ. Στράτη,' Η Δράμα καί ή Δραβήσκος Ιστορική καί αρχαιολογική μελέτη. Σέρραι 1924, σ. 39.

65. Διονύσιος Κυράτσος, μτρπ. Δράμας, Συμβολή οτήν ιστορία τής ίερας μητροπόλεως Δράμας (μέ βάση πατριαρχικά έγγραφα, 1608-931), Δράμα 1998, σσ. 118-119.

66. Γενικά, γιά τή Συνθήκη τοΰ Αγίου Στεφανου καί ότι ακολούθησε, βλ. W. Ν. Medlicott, The Congress of Berlin and after, Λονδίνο 1938, καί ειδικότερα Εν. Kofos, Greece and Eastern Crisis, 1875-1878, Θεσσαλονίκη 1975, όπως καί D. Dakin, The Greek Struggle in Macedonia, 1879-1913, Θεσσαλονίκη 21993, σσ. 26-34.

67. Δ. Κυράτσος, μτρπ. Δράμας, Ιστορία τής ίεράς μητροπόλεως Δράμας, ό.π., σ. 159.

68. ΕΦΣΚ IΓ' (1878/79), Πρακτικά, σ. 111.

 69. Πρόκειται γιά τά σημερινά χωριά τής περιοχής, Πετρούσα, Βώλακας καί Καλή Βρύση.

70. ΕΦΣΚ IΓ' (1878/79), Πρακτικά, σ. 111 (τήν ’Επιτροπή συναποτελοΰσαν οί γνωστοί Ήρ. Βασιάδης, Κ. Καλλιάόης καί οί Χρηστός Χατζηχρήστος, όιόάκτιυρ τής φιλοσοφίας, Απόστολος Αιούμας, καθηγητής, "Αθανάσιος Θεοδωρίόης, σχολάρχης έν Ταταούλοις, Θεόδωρος Σαλτέλης, καθηγητής, Κ. Γειυργαλάς, διδάσκαλος).

71. Χρ. Πανταζίδης, «Βραχεία έκθεσις τής παιδευτικής δράσεως τοΰ έν Κονσταντινουπόλει 'Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου (1861-1904)», ΗΕΦΚ (1905)124.

72. Ο.π.,

73. Κ. Βοβολίνης, Τό χρονικόν τοΰ «Παρνασσού» (1865-1950), Άθήναι 1951, σσ. 125-135, (υπεύθυνοι γιά τή σύγκληση τοΰ Συνεδρίου ορίσθηκαν οί Ίω. Βάμβας, Τ. Άργυρόπουλος, Μ. Π.

 Λάμπρος, Μ. Ναύτης, Σ. Π. Λάμπρος, Ν. Φιλιππίόης καί Έμ. Δραγούμης).

74. Χρ. Τσώτσης, Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης καί τό Γυμνάσιον Τσοτυλίον, Θεοσαλονίκη 1971, σ. 102, πρβλ καί Χιόνης, ό.π., α. 64.

75. Βοβολίνης, ό.π., σ. 127• ό Ιωάννης Καλοστύπης δέν είναι άλλος άπό τόν γνωστό κα Οηγητή σέ διάφορα σχολεία τής Μακεδονίας, βαθύ γνιύστη τοϋ μακεδονικού χιύρου, ό οποίος θά έκδιόσει λίγα χρόνια άργότερα, τό 1886, περίφημη έργασία μέ τίτλο: Μακεδονία, ήτοι μελέτη οικονομική, γεωγραφική, ιστορική καί έθνολογική τής Μακεδονίας (βλ. σχετικής άνωτέρω), πρβλ. Άλεξανδρής, ό.π., σ. XXXI. Οί δημογέροντες τής Προσοτσάνης τόν γνωρίζουν πιθανότατα άπό τά χρόνια πού διετέλεσε γυμνασιαρχεύων στήν Σχολή Σερρών, κατά τόν Β. Τζανακάρη άπό τό Ι874(;) μέχρι τόν Φεβρουάριο τοϋ 1878, οπότε καί άναγκάσθηκε νά φύγει νύχτα καταδιωκόμενος άπό τούς Τούρκους γιά νά καταληξει στήν 'Αθήνα, ίσως μέσο) τής Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής ‘Αδελφότητος Σερρών. Ό Ί. Καλοστύπης είχε γεννηθεί στά Δολιανά τής Κυνουρίας τό 1851, άρα τό 1879 ήταν νεώτατος, μόνο 28 έτών ένδεικτικό, λοιπόν, τοΰ έθνικού φρονήματος άπό τό όποιο διαπνέονται οί δημογέροντες τής Προσοτσάνης, είναι ότι μαζί μέ τόν πρόεδρο τής 'Αδελφότητος ή Ήώς. Ν. Λιάμη, ορίζουν έκπροσώπους τους στό «Συνέδριο» δύο κατ’ έξοχή έθνοαποστόλους δασκάλους, κήρυκες τής έπαναστάσεως στήν Μακεδονία, τούς Ν. Φιλιππίδη καί Ί. Καλοστύπη, γιά τόν 'Ιωάννη Καλοστύπη βλ. I. Βασδραβέλλης, «Έν χειρόγραφον τοΰ γυμνασιάρχου Σερρών Καλοστύπη περί Μακεδονίας», Σερραϊκά Χρονικά 5 (1970) 235-240' I. Νοτάρη, «Λίγα λόγια γιά τόν Καλοστύπη», Σερραϊκά Χρονικά 5 (1970) 803-805• Β. Τζανακάρης, Εικονογραφημένη ιστορία τών Σερρών, Σέρρες 1995, τ. Β ’, σ. 69 (ό Ιδιος άλλού, τ. Α', σ. 66, θέλει γυμνασιάρχης στό γυμνάσιο Σερρών [τό] 1875-1880 [νά] τοποθετείται ό 'Ιωάννης Καλο στύπης), όπως καί τήν Εισαγωγή τοΰ Ѳ. Πυλαρινού στό: Καλοστύπης, ό.π., σσ. 18-34.

76. Κατά τό 1876, δπως σημειώσαμε ήδη, φαίνεται νά πέρασε καί άπό τήν Προσοτσάνη, περιοδεύοντας στήν περιοχή, ό Ν. Φιλιππίδης, πρβλ. Ν. Φιλιππίδης, ό.π., σ. 127• δεδομένων τών στενών σχέσεων τοΰ Ν. Φιλιππίδη μέ τόν Σύλλογο πρός Λιάδοσιν τών ’Ελληνικών Γραμμάτων, άξίζει νά σημειώσουμε δτι ή Προσοτσάνη καί ό Σύλλογος Ήώς καταγράφεται περί τό 1879 μεταξύ τιϊιν κοινοτήτων εις άς άπεστάλησανβφλία άχρι τοϋδε, δέν καταγράφεται ωστόσο μεταξύ τών κοινοτήτων τις όποιες ό άνωτέρω Σύλλογος τής 'Αθήνας συντρέχει εις τήν δαπάνην τής συντηρήσεως τών (...) σχολείων τους, πρβλ. Ό έν Άθήναις Σύλλογος πρός Λιάδοσιν τών 'Ελληνικών Γραμμάτων: Ή δράσις τοϋ Συλλόγου κατά τήν ’Εκατονταετίαν 1869-1969, 'Αθήναι 1970, σ. 85 (καί 84-86).

 77. Χιόνης, δ.π., σ. 41, σημ. 76• πρόχειρα πρβλ. καί Άλκ. Πρόβα τάς, «Πολιτική ιστορία τής Ελλάδος (1821-1980)», Νομοθετικά καί 'Εκτελεστικά Σώματα, Άθήναι 1980, ο. 335.

78. Χιόνης, δ.π., σσ. 41 -67.

79. Όπ.,α.42.

80. Ν. Γ. Φιλιππίδης, Ό ιερός τον 1821 έλληνικός άγών: Ή έπανάστασις καί καταστροφή τής Ναούσης. Ιστορική πραγματεία άναγνωσθείσα έν τώ Φιλολογικά) Σνλλόγφ «Παρνασαώ» τή 27 Άπριλίον 1879. Άθήνησι, Τύποις "Αδελφών Βαρβαρήγου, 1881.

81. Τό όνομα « Βούλτσιος» καί « Βουλτσηάνος» άπαντά στήν περιοχή ήδη άπό τις άρχές άκόμη τοΰ 17ου αίώνος• λ.χ., σέ εγγγραφο τοϋ 1608 τής μητροπόλεως Σερρών, πού άφορά στά σκεύη τοϋ Ταξιάρχον καί μούλκια, καταγράφεται κάποιος t Γιώρ(γος) Βουλτσηάνου, ένώ λίγο άργότερα τό 1650 σέ άλλο έγγραφο πού άφορά στήν πτώχευση τού μοναστηριού τοΰ Τιμίον Προόρόμον, καταγράφεται κάποιος Βούλτσιος ανυφαντής, βλ. P. Odorico. Memoire d’une voix perdue: Le cartulaire de la metropole de Serres (I7e-I9e siecles), Paris 1994, σσ. 35, 88 (μέ άναφορές σέ βιβλιογραφία άποδεκτή μόνο άπό τή βουλγαρική πλευρά).

82. Ο.π., α. 92• όπως διαβάζουμε σέ έμπροσθόφυλλο, ένδεικτικό τών έθνοαποστολικών ιδεών τοΰ Ν. Φιλιππίδη, τό βιβλίο ανατίθεται: Τή ιερά μνήμη/ τών άοιδίμων ίόρντών τής έν Βιτωλίοις/ Έλληνικής Λέσχης/ Μηνά Βήστα, Νικολάου Ζούγιου/ καί/ 'Αναστασίου Βαφειάδου/ τής φιλομονσον, φιλοπάτριδος καί φιλελευθέρου/ ταύτης τριανδρίας έπί ταίς χρησταϊς έλπίσι τής ταχείας έκπληρώσεως/ τού μεγαλεπιβόλον ύπέρ πατρίδος σχεδίου των.

83. Β. Άντωνιάόης, Αίγλη έν ζόφφ, ήτοι τό μαρτυρολογίαν τών δύο ονγχεχριμένων έθνομαρτύρων Φιλιππίδου χαί Πασχίδου, Τεργέστη 1900, τ. A ’, ο. 194 (πρβλ. καί Χιόνης, δ.π„ σ. 61).

84. Άντωνιάδης, δ,π.,σ. 199.

85. Ο.π., σσ. 198-199.

 86. Ο.π., σσ. 196-197.

87. Ο.π., (ή έπιστολή μέ μικρές διαφοροποιήσεις καί χωρίς τό υστερόγραφο έκδίδεται καί άπό τόν Κ. Χιόνη, δ.π., σσ. 61-62)• οί συγκεκριμένες έπιστολές τών έκ Προσοτσάνης Νικολάου Λιάμη καί Γεωργίου Άστεριάδη μαζί μέ άρκετές άλλες θά χρησιμοποιηθούν γιά νά στοιχειοθετηθεϊ άργότερα άπό τις τουρκικές άρχές, κατηγορία γιά αντεθνική δράση, εναντίον τοΰ Ν. Φιλιππίδη, ό όποιος θά συλληφθεΐ στήν Κωνσταντινούπολη τόν Μάιο τοΰ 1888 καί θά έγκλεισθεϊ σέ διάφορες φυλακές τοΰ Όθωμανικοΰ κράτους, βλ. Άντωνιάδης, δ.π., σσ. 64-265.