Οι Μακεδόνες και η Επανάσταση 1821: OI ΣΕΡΡΕΣ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

Ασπιώτης Ευάγγελος
Σερραϊκά Ανάλεκτα
Τόμος Πρώτος
Σέρρες 1992

Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών
       (οι φωτογραφίες επιλογές Yauna)

 Λίγα χρόνια μετά το πάρσιμο της πόλης από τους Τούρκους, σε διάφορες περιοχές της πατρίδας μας άρχισαν να εκδηλώνονται επαναστάσεις και επαναστατικά κινήματα από τους σκλαβωμένους Έλληνες¹ Οι επαναστάσεις αυτές και τα κινήματα, μεμονωμένα και ασυντόνιστα καθώς ήταν, δεν έφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.

 Οι Τούρκοι, μετά την καταστολή τους, προέβαιναν στην καταπίεση, στη δίωξη, στον εξανδραποδισμό, στην εξόντωση των Ελλήνων^2.

 Λεηλατούσαν τις περιουσίες τους, άρπαζαν τις γυναίκες τους και τις μετέφεραν σκλάβες στα χαρέμια των πασάδων, χωρίς τα κράτη της Δύσης, τα οποία ενθάρρυναν και υποκινούσαν τους Έλληνες σ' επανάσταση, να συγκινούνται.

 Πολλές από τις επαναστάσεις και τα κινήματα αυτά, είχαν υποκινηθεί για διαφόρους λόγους από τα κράτη της Δύσης, τα οποία στην κρίσιμη ώρα εγκατέλειπαν τους αγωνιστές³. 

Αυτή η τακτική των κρατών της Δύσης ενθάρρυνε τους Τούρκους στην προσπάθεια τους να εξοντώσουν το ελληνικό στοιχείο. 

Η τυραννία, η οποία όσο περνούσαν τα χρόνια και όσο αδιαφορούσαν οι Ευρωπαίοι γινόταν πιο σκληρή, ανάγκασε πολλούς φιλελεύθερους Έλληνες, από τις πόλεις και τα χωριά, όπου η ασφάλεια της ζωής του ανθρώπου αποτελούσε εξαίρεση, να τα εγκαταλείψουν και να καταφύγουν στα βουνά. 

Προτίμησαν να ζουν με στερήσεις, ν' αντιμετωπίζουν μύριους κινδύνους, αλλά να ζουν ελεύθεροι, να προστατεύουν τη ζωή και την αξιοπρέπεια τη δική τους και των συμπατριωτών τους και να γίνουν σκληροί και άτεγκτοι τιμωροί κι εκδικητές των τυράννων. 

Οι Έλληνες υπέφεραν τα πάνδεινα από τους Τούρκους^4.

 Για τις πιέσεις που δέχονταν οι Έλληνες στη Μακεδονία από τους Τούρκους πριν από την επανάσταση του 1821, 

έχουμε τη φοβερή μαρτυρία του Σιατιστινού γιατρού Παναγιώτη Ψατέλη, ο οποίος, το 1826, μετά την έξοδο του Μεσολογγίου τύπωσε στη Λυών, σε γαλλική γλώσσα, 

ένα βιβλίο με τον τίτλο «Apercusur les causes de la revolution de la Grece pour son independence du gouvernement desmusulmans» (Άποψη για τα αίτια της επανάστασης, της Ελλάδας για την ανεξαρτησία της από τον τουρκικό ζυγό⁵). 

Το βιβλίο αυτό προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση στην Ευρώπη. 

Στο κεφάλαιο II, αναφερόμενος στις καταπιέσεις των Τούρκων, μνημονεύει ορισμένες περιπτώσεις που τις έζησε στη Θεσσαλονίκη και τις Σέρρες, και συγκεκριμένα στις ληστρικές τάσεις των γενιτσάρων έναντι των πλούσιων Ελλήνων: αν ένας γενίτσαρος επιθυμεί ένα χρηματικό δώρο από έναν πλούσιο Έλληνα, του στέλνει ένα μαντίλι, με μια σφαίρα και μ' ένα χαρτάκι με τις λέξεις: «στείλτε μου αμέσως 500 πιάστρα που τα έχω απόλυτη ανάγκη».

Προσφυγή στην τουρκική δικαιοσύνη είναι μάταιη η επικίνδυνη, γιατί o καδής θα δικαιώσει τον συμπατριώτη του ή αν δώσει το δίκαιο στον χριστιανό θα προκαλέσει την εκδίκηση των άλλων γενιτσάρων και η οικογένεια του Έλληνα δεν θα είναι ασφαλής. 

Το προτιμότερο είναι να δώσει 50 η 100 πιάστρα προφασιζόμενος ότι προς το παρόν δεν έχει τη δυνατότητα να του δώσει περισσότερα και έτσι να γλιτώσει από τις δύσκολες στιγμές. Άλλωστε, πολλοί πλούσιοι των παραπάνω περιοχών, που αρνήθηκαν να ικανοποιήσουν τις μικρές η μεγάλες απαιτήσεις των τυράννων τους, πλήρωσαν με τη ζωή τους την άρνηση⁶. Δεν είναι όμως μόνον οι εκβιασμοί των γενιτσάρων και οι απειλές τους. Είναι και ο τρόπος που γίνονταν οι δοσοληψίες Τούρκων και Ελλήνων.

Ακούστε μιαν άλλη φοβερή μαρτυρία του Παναγιώτη Ψατέλη: 

«Κατά τις δοσοληψίες Τούρκων Ελλήνων, οι τελευταίοι, κυρίως οι έμποροι ή οι παντοπώλεις, δεν έπρεπε ν' αντιλέγουν στην τιμή των τροφίμων, την οποία τους αντιπροτείνει ο Τούρκος». Και φέρνει για παράδειγμα ένα επεισόδιο που το είδε στη Θεσσαλονίκη: Ένας Τούρκος στρατιώτης ζήτησε ν' αγοράσει ελιές από έναν Έλληνα παντοπώλη, δοκιμάζει μερικές, άλλα διαφωνεί στην τιμή της οκάς, θυμώνει, τον βρίζει χυδαιότατα, ενώ εξακολουθεί να τρώγει τις ελιές. Κατόπιν του ζητεί να του ζυγίσει 4 οκάδες, του ρίχνει στον πάγκο του ένα μικρό ποσό και φεύγει όσο το δυνατό πιο γρήγορα. Ύστερα από μια ώρα ξαναπερνά o στρατιώτης εμπρός από το μαγαζί του Έλληνα και τότε αυτός του ζητεί τα ρέστα. Νέος καβγάς, νέες βρισιές. O Έλληνας πηγαίνει στον αξιωματικό του συντάγματος του, o οποίος πράγματι απαιτεί από τον στρατιώτη να πληρώσει τα οφειλόμενα. Αυτός όμως δεν έχει τώρα χρήματα και λέγει ότι θα του τα δώσει αργότερα. Και τότε o αξιωματικός του άπαντα: «Σε διατάζω να τον πληρώσεις, άλλα σου απαγορεύω στο έξης να πατήσεις, το πόδι σου στο μαγαζί αυτού του θεοκατάρατου, αυτού του άπιστου»⁷.

Ο Ψατέλης συνεχίζει να παραθέτει τις αδικίες και τους εκβιασμούς των Τούρκων σε βάρος των Ελλήνων να δεχτούν τη μουσουλμανική θρησκεία: 

«Στις Σέρρες ένας νέος παντρεύτηκε, παρά τις αντιρρήσεις των γονέων, τη νέα που αγαπούσε και για να μην υποταχτεί στις πιέσεις τους, προσήλθε στον μουσουλμανισμό, τόσο αυτός όσο και η γυναίκα του. Τότε o επίσκοπος εκσφενδόνισε εναντίον τους τον κεραυνό του αφορισμού, που διαβάστηκε δημόσια στην εκκλησία, με αποτέλεσμα ν' αποκοπεί o νέος από κάθε σχέση και φιλία με τους συμπατριώτες του. o νέος μουσουλμάνος, οργισμένος, παρουσιάζεται και παραπονείται στον μπέη κι αυτός διατάζει να οδηγήσουν εμπρός του τον ιερέα που διάβασε τον αφορισμό και να του δώσουν 300 χτυπήματα στις πατούσες του. Ο επίσκοπος, θυμωμένος και απελπισμένος από τη συμπεριφορά αυτή του μπέη, παρουσιάζεται εμπρός του, παραπονείται και του λέγει ότι θα εγκαταλείψει την πόλη και θα πάει στην Κωνσταντινούπολη, γιατί δεν μπορεί ν' ασκήσει ελεύθερα το θείο λειτούργημα του. Αντί όμως o μπέης να δικαιολογηθεί, του λέγει οργισμένα: 
«Παραπονείστε για την τιμωρία του ιερέα σας, άλλα να ξέρετε ότι θα μπορούσα να σας κάνω να υποφέρετε με τον ίδιο τρόπο. Αν πάλι θέλετε να φύγετε, όλες οι πόρτες της πόλης είναι ανοιχτές. Στο μεταξύ, χαθείτε άπ' εμπρός μου και μην παρουσιαστείτε εδώ ξανά». 
Τρομοκρατημένος, φεύγει αμέσως o επίσκοπος, με κατάθλιψη στην ψυχή του, άλλα η ιστορία του δεν σταματά εδώ. Μόλις φθάνει στον μητροπολιτικό του οίκο δέχεται μήνυμα από τον μπέη να του καταβάλει 5.000 πιάστρα. Καλεί τότε o μητροπολίτης αμέσως τους προύχοντες της πόλης και ύστερα από κοινή σύσκεψη αποφασίζουν να του στείλουν μια ασημένια ταμπακέρα γεμάτη χρυσά νομίσματα, καθώς και μια επιστολή, με την οποίαν τον ικετεύουν να ξεχάσει τη θλιβερή υπόθεση και να δεχτεί αυτό το δώρο ως εγγύηση της υπακοής και του σεβασμού τους⁸. Και o Ψατέλης θα μας πει με πολλή πικρία και θλίψη: Αυτές οι περιπτώσεις ανανεώνονται κάθε μέρα και κάθε στιγμή. Οι δυστυχισμένοι Έλληνες είναι η λεία και τα θύματα της βάρβαρης απληστίας των κατώτερων Τούρκων αξιωματούχων, ακόμη και αφού τυραννηθούν από τους ανώτερους που τους κυβερνούν, και οι όποιοι τους κάνουν να υποφέρουν άπειρα κακά που δεν θα μπορέσουμε όλα να τα αναφέρουμε»⁹.

Οι Τούρκοι με κάθε τρόπο προσπαθούν να εξισλαμίσουν τους Έλληνες χριστιανούς και γι' αυτό χρησιμοποιούν τη βία. o Κ. Παπαρρηγόπουλος γράφει σχετικώς:

 «Η δε ακούσιος η βίαιος αρνησιθρησκία ου μόνον διενεργείτο διά της άμεσου στρατολογίας των χριστιανών άλλα και δι’ έμμεσων τρόπων προσκαλείτο, ήτοι διά της καταθλιπτικής των φόρων εισπράξεως και διά των καταπιέσεων ας έπασχον οι χριστιανοί από των μωαμεθανών.
Είναι δύσκολο βεβαίως να υπολογισθεί o αριθμός των ιθαγενών της Ανατολής κατοίκων όσοι εξισλαμίσθηκαν σε διάστημα πέντε εκατονταετηρίδων εκ τοσούτων και τοιούτων αφορμών»⁹.

Κάτω άπ' αυτές τις συνθήκες που ζούσαν οι Έλληνες, την αβεβαιότητα και τους κινδύνους, ξεπήδησε η αδήριτη ανάγκη, να δημιουργηθεί, στο διάστημα της τουρκοκρατίας, ανάμεσα τους μία άγνωστη ως τότε τάξη: οι αρματολοί και οι κλέφτες, οι όποιοι, για να ζήσουν, ελήστευαν τους κατοίκους των πόλεων και των χωριών, αλλά χτυπούσαν κι εκδικιόντουσαν τους τυράννους και τους συνεργάτες τους¹⁰. 

Παρόμοια τάξη με τους αρματολούς και τους κλέφτες δημιουργήθηκε στη θάλασσα. Είναι Έλληνες κουρσάροι του Αιγαίου, οι οποίοι τόσους αγώνες διεξήγαν εναντίον των Τούρκων και τόσες υπηρεσίες πρόσφεραν στον Αγώνα¹¹. 

Έκτος από τον περίφημο κλέφτη από το χωριό Γιαννωτά του Όλύμπου Νικοτσάρα, έδρασαν στην περιοχή των Σερρών, κατά την προεπαναστατική περίοδο, o Καζαβέρνης¹³, του οποίου τη γενναιότητα τραγουδά η δημοτική μούσα, o Κ. Λαχανάς και o Τσέλιος Ρουμελιώτης¹⁴, o όποιος δρούσε κυρίως στην περιοχή του Μενοικίου όρους.

Η πόλη των Σερρών δεινοπάθησε κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, και οι Σερραίοι διώχθηκαν και βασανίστηκαν. 

Είναι χαρακτηριστικά και τραγικά αυτά που αναφέρονται στο Χρονικό των Σερρών του Παπασυναδινού, το όποιο αποτελεί σημαντικό κείμενο του 17ου αιώνα και αξιόλογη μαρτυρία για την ιστορία των Σερρών. 

«+,ζρς': Έκαψαν οι Τούρκοι τον Πάτρουλα εις το σανηδόφωρον δι' αιτίαν τοιαύτη: 

Με το να ήταν με τον Μιχαήλ βοϊβώδα εις την Βλαχίαν και ήχεν εγλητώση κάπιον Τούρκον Σεριώτη συντοπήτην του από τον θάνατον.

 Και όταν ήλθεν εις τας Σέρρας επήγεν εις το παζάρι και ίδεν τον Τουρκον και του έδωσεν γνώρα, ταχα το πως είναι αυτός o ευεργέτης της ζωής του, ως να τον ευχαρηστίση, πολλά. Και αυτός o σκλύλος και ασεβείς έκαμεν το εναντίον. 

Και επήγεν εις τους καφενέδες και εφώναξεν μεγάλη τη φωνή και λέγη:

 Ελάτε να ιδήτε έναν ασεβεί και ιτζελάτην των Τούρκων, του Μιχάλη άνθρωπος όπου εις την Βλαχίαν ήχεν ενού έμήρη γυναίκα. Και έτζη ως το άκουσαν όλοι οι Τούρκοι έγιναν ωσάν λησαροί.
Και επάτησαν το σπήτην του και πολλά κακά έκαμαν εις αυτόν και εις τα υπάρχοντα του, διότι ήταν υπέρπλουτος.
Τέλος πάντων τον έκαυσαν.
Και τις διηγήσετε τα όσα κακά έκαμαν εις αυτόν τον άθλιον.
Και ήχαν δεμένα τα χαίρια του, και αυτός: Μήν με δένετε, εγώ μοναχός σεβένω εις την φλώγα. Και έτζη αυτοθελήτως επήδησεν μέσα εις την μέσιν την φλώγα. 

Και τόσον έβαλαν περισσά ξύλα και κληματζήδες και έστεκαν όλοι οι Τούρκοι τρωγήρου, έως ου εκάϊκεν όλος και δεν απόμηνεν ουδέ κόκαλον άπ' αυτον. Και μετά ταύτα ήλθεν μέγας ανεμοστρόφυλος και εσκώρπησεν όλην την στάκτην και δεν έμηνεν τίποτες. Και έτζη γεναίως υπόμηνεν ως ευσεβείς χριστιανός και έλαβεν τον στέφανον της μαρτυρίας και πάγη η ψυχή του μετά των αγίων.

 Αιωνία του η μνήμη. 

Και ήτον άνθρωπος καλός, ξυρός, λυγνός, και μοροσπανός. Και οι χριστιανοί εις μεγάλην στενωχωρίαν ήταν από τους Τούρκους, διότι πάσα έναν κυαφήρην έκραζαν. Έτζη το εμάθαμεν και το επιστώθημεν από ευλαβών χριστιανών, το πως έτζη εσυνεύην το πράμμα»¹⁵.

'Αλλά δεν είναι το μοναδικό περιστατικό. o Παπασυναδινός μας αποκαλύπτει:

«+ ,ζριθ': Επαλούκουσαν οι Τούρκοι τον Μανόλη τον Μποσταντζόγλη τον σκευοφύλακα, κατάγναδα εις το σπήτην του εις την Κλοποδίτζα δι’ αιτίαν τιαύτην: εις την στράταν του Γιαϊλάν ευρέθηκαν Τούρκοι σκωτομένοι.

 Εδή άλλος δεν τους ασκώτοσεν, μόνον οι χριστιανοί οπού έχουν τα τηστήρια και έτζη εκείνην την αργατηνήν έκαμαν καυγάν εις το καπιλίον και ευγένη o κύρ Μανόλης να ιδή και διαβόλου πηρασμός έρχετε μίαν πέτρα και τον κτηπά εις το κεφάλη και τον ξεραχώνι. 

Και έτζη το ταχύ ωσάν τον ίδαν οι Τούρκοι ξεραχωμένον, είπαν αύτου και η μαρτυρία το πως αυτός είναι o κανλής. 

Και έτζη τον άρπαξαν ως άγριοι θύρες και τον έκριναν. Τέλως πάντων τον αποφάσισαν και συντζήλι τον έκαμαν ότι να τον παλουκώσουν. 

Και πολλοί τινές τον είπαν ότι:

Έλα γίνου Τούρκος και ημείς να σε γλητόσωμεν. 

Και αυτός τους έβριζεν και σκύλους και απίστους τους έλεγεν. Και έτζη τον επαλούκωσαν. 

Και από πάνω από το παλούκι πολλά τους ονειδούσεν και τους έβριζεν και αυτοί μή δυνάμενοι υποφέρουν ταις βρησές, οπού επήγενεν η γλωσσα του ωσάν το χελιδόνι, εκρέμασαν τον έτζη με το παλούκι. 

Και ανεπαύθην εν Κυρίω και πάγη η ψυχή του μετά των μαρτύρων, διότι υπόμηνεν δύο μαρτύρια και έλαβεν δύο στέφανα και έγινεν νέος μ’κάρτυρας. 

Αιωνία του η μνήμη. 

Και έρειξαν το κορμάκην του χαμηλά και έστεκεν τρείς ημέρες άθαπτω. 

Και τινές ευλαβοίς χριστιανοί ίδαν και ταις τρείς νύχτες προς το μεσονύχτιο, οπού έφεγγεν μέγα φως εις τον τόπον της καταδίκης του. 

Και ήτον ένας μέγας πλάτανος και από εκείνον τον εκρέμασαν και πάραυτα εξυράνθη.

 Όμοιος και όσοι Τούρκοι εψευδομαρτύρησαν, άλλοι μετα ταύτα ετυφλάθηκαν και άλλοι υπό χήσειμ βασιλέως απέθαναν. Και τόσος φόβος και τρόμος εγίνη εις τους χριστιανούς και δεν εύγενεν έξω εις το παζάρι κανείς, δύο και τρεις εβδομάδες. Και εάν εκείταζαν ποθές κανέναν χριστιανόν, τα δόντια τους έτριζαν και άπιστους και σκύλους τους έλεγαν και όλοι διά το σπαθί ήστε. Και τις διηγήσετε τα όσα κακά έκαμαν εις τους ταλέπορους χριστιανούς. Και αυτός o κυρ Μανόλης ήτον καλόφωνος και έψαλεν εις την Μητρόπολην άνθρωπος θεορητικός, έμορφος, μαυρογένης. Αμή ήτον πολλά αψής και ήχεν και μερικώ πίσμα. Αιωνία του η μνήμη»¹⁶.

Ο Παπασυναδινός συνεχίζει την αποκαλυπτική και τραγική μαρτυρία του για τα δεινά των Ελλήνων:

«+,ζρκε': Έν μηνί Μαρτίω. της Ακαθήστου, έτούρκεψαν τον Αμοριανόν τον Τεμερούτογλη τον σκευοφύλακα δι’ ετίαν τιαύτη: 

Αγόραζεν σουπές από Τούρκον η οκά δώδεκα και αυτός τον έδιδεν δέκα και λέγη: Μήν τα πουλής επειδή δεν σε ευγένη και είναι και χριστιανηκώ φαγή.

 Και οι Τούρκοι το εγύρισαν αλέος, το πως είπεν τον Τούρκον όπου τα πουλή χριστιανόν και εσύκωσαν δόγμα μεγάλω και εγίνη σύγχησις και ταραχή και φόβος μέγας. Και τον έκριναν και o κριτής τον έκαμεν ταζήρι και τον έδηρεν. Έπειτα τον άφησεν. Αμή οι Τούρκοι δεν τον άφησαν, μόνον τον ήφεραν εις το τρανώ το τζιαμή εις το τζιαρσή και τοση Τούρκοι εμαζώχθησαν πάραυτα ότι δεν ήχαν μέτρος. 

Και έτζη τον εβάρεσαν ένα δύο μαχερές και ήθελαν να τον τεπελετήσουν. Και ένας από την μέσιν τους τούς εφώναξεν και λέγη ότι: Έγίνην Τούρκος εγίνην, μόνον αφήσετε τον. Και έτζη τον άφησαν. Εδά πέ και εσύ, ω άνθρωπε, ότι δεν γίνωμε Τούρκος διά να τελειωθής απάνου εις μίαν στυγμήν. Αμή εμούλοξεν. Ω εις την δυστυχίαν του, κάλιον ήτο να μήν ήχεν γεννηθή. Και έτζη τον ετούρκεψαν και πάραυτα τον εσουνέτησαν. Και η ταλέπωρη γυναίκα του έκρυψεν τα παιδία του ταχα ως…… με πολλή σφύξι ήφεραν... τα [π]αιδία και τα ετούρκεψαν.  Αμή τον τρανήτερόν του υίόν δεν τον έτούρκεψαν, τον Κομνηανάκην, μόνον τον άφησαν ως ότι ήτον νόμου ηληκίας ως ιζ' χρονών. Και το Πάσχα έκαμαν ντουνανμάν οι τούρκοι και εσυριάνησαν τα παιδία όλον τον Κουλάν και εις όλον το Κάστρον. Και μεγάλη λύπη έγινεν εις όλους τους χριστιανούς, το πως δεν εστάθειν ανδρίως εις την πίστην του απάνου εις μίαν στυγμή ωσάν τον Πάτρουλα και ωσάν τον κυρ Μανόλην, να γένη    ο ταλέπορος   άρπαγος, ηβρηστής, άδικος και διά ταύτα και τα τιαύτα τον έγκατέλειπ[εν ο θεός και ένα]μεν Τούρκος κε' χρόνους. Και δεν εσοφρονήστην να φύγη μέσα εις τα Ρωμέκα η άλλου ποθές. Και εγέρασεν και εζάρωσαν τα δάκτηλα της χειρός του και αστένησεν περισσά και εγίνην κουβάρη και με πολλών οδείνον απέθανεν ο άθλιος και ταλέπορος. Κρίμα εις αυτόν τον κακορίζηκον.

Και ήταν ως π' χρονών»¹⁷.

Άλλη μια δολοφονία Έλληνα από Τούρκους αναφέρει στο πολύτιμο και σπουδαιότατο Χρονικό των Σερρών o Παπασυναδινός:

«+ Τώ αύτώ χρόνω Δικεμβρίω κε' του Χριστουγέννων, εσκώτωσαν τον Παπακρήτον εις τα Αμπέλια. Και ήχεν ενορία τον Άγιον Νικόλαον τους Μποσταντζήδες και τα χωρία το Μερτάκη και το Μετόχη. Και του Χριστού ήρχονταν από την χώραν με κουλήκια και με πλάτες και τον απάντησεν ένας Τούρκος και τον εγύρεψεν πλάτην και αυτός ηνατζής δεν τον έδωσεν και o Τούρκος τον έδειρεν και επήρεν το σπαθήν του και το τζεπκένην του. Άφες τον εδά. Αμή τρέχη κατόπην του μεθησμένος και τον πολεμά με το χιώνι και o Τούρκος γυρίζη και ευγάζη το σπαθήν του και τον κόφτη ωσάν το κριάρη και το ταχή ήφεραν το πτώμα του εις το Κάστρον και τον έθαψαν εις την Βλαχέρνα.

Και ήτον ως λ' χρονών άνθρωπος, ποληγένης, μακριγένης και μαυρογένης  έμορφος. Αμή ήτον κρασοπινάς, ροβιάρης, μαχεροευγάλτης και πολλές βολές ήχεν δείρη τον πατέραν του και o πατέρας του όλον έναν τον εκαταρούνταν.  Ητον και αγράμματος και απέδευτος¹⁸».

Η περίοδος της τουρκοκρατίας ήταν οδυνηρή για τους Σερραίους, όπως και για όλους τους Έλληνες¹⁹.

Αντιμετώπιζαν διωγμούς, κατατρεγμούς, καταπιέσεις, αρρώστιες, δολοφονίες.

 Όμως σ' αυτή την πολύπαθη πόλη βρήκαν καταφύγιο  όπως κατά την επανάσταση του 1821 στην Ερμούπολη  οι καταδιωκόμενοι Έλληνες, οικογένειες αρματολών και κλεφτών²⁰, αγωνιστές των επαναστάσεων και των επαναστατικών κινημάτων της Τραπεζούντας, του Μωριά, της Στερεάς Ελλάδας και της Ρούμελης, της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Μακεδονίας, εγκατεστάθησαν στις Σέρρες για ν' αναπτύξουν τη δική τους κοινωνική και εθνική δραστηριότητα. 

Οι καταδιωκόμενοι Έλληνες αποτέλεσαν τους οικιστές των Σερρών σε μια εποχή, που οι διωγμοί των Τούρκων και το παιδομάζωμα²¹ δημιούργησαν πολλά προβλήματα στον ελληνικό πληθυσμό²².

 Ήταν μια δύσκολη εποχή για τις Σέρρες o 16ος αιώνας, κατά τον όποιον οι Σερραίοι έβλεπαν πολύ ευνοϊκά τα επαναστατικά κινήματα που κάθε τόσο ξεσπούσαν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας και προσεχτικά προετοιμάζονταν.

Παρά τους κινδύνους που διέτρεχαν από τους Τούρκους οργάνωσαν το εμπόριο τους και τη γεωργία τους.
 Η εύφορη πεδιάδα των Σερρών, της οποίας η μισή έκταση μένει ακαλλιέργητη, παράγει μεγάλη ποσότητα βαμβακιού, και οι Σέρρες σύντομα μεταβάλλονται, από αγροτική και κτηνοτροφική περιοχή, σε μεγάλο εμπορικό κέντρο. Συνδέονται εμπορικώς με το Βελιγράδι, την Κωνσταντινούπολη και τη Βιέννη, στην οποίαν είχαν εγκατασταθεί μεγάλοι Σερραίοι έμποροι²³, οι οποίοι διατηρούσαν καταστήματα και στην πόλη των Σερρών.
Η τάξη και η ασφάλεια την οποίαν έχει εξασφαλίσει o ικανός, Αλβανός το γένος, δίκαιος διοικητής της Ισμαήλ μπέης, έχει συντελέσει στην εμπορική ακμή της πόλης, στην ευημερία των κατοίκων της και στη σημαντική αύξηση του πληθυσμού της.

Οι Σέρρες είναι αρκετά μεγάλη πόλη. Έχει 25-30.000 κατοίκους. Α
πό αυτούς 12-15.000 είναι Τούρκοι και οι υπόλοιποι χριστιανοί. Υπάρχουν και λίγοι Εβραίοι²⁴. Τον ίδιο αριθμό πληθυσμού, 30.000 κατοίκων κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, διαπίστωσε και ο Γάλλος περιηγητής Felix Beaujour²⁵. Αλλά και ο Αδριανός Βάλβι²⁶βεβαιώνει στη Γεωγραφία του τον ίδιον αριθμό πληθυσμού:

«ΣΕΡΡΑΙ (Φέρραι), ικανώς μεγάλη πόλις, παρά την υπώρειαν βουνών, προς ανατολάς της λίμνης Ταχίνου, ακμάζει διά τα εργοστάσια βαμβακίνων και μάλλινων υφασμάτων και του ταβάκου, και είναι κέντρον της βαμβακοεμπορίας εις την ευρωπαϊκήν Τουρκίαν, αποστέλλουσα κατ' έτος υπέρ τας 50.000 βάλας εις Αύστρίαν και Γαλλίαν. Τον χειμώνα οι κάτοικοι είναι 30.000 ψυχαί, οι όποιοι το θέρος ημισετεύονται διά τον νοσώδη αέρα, όστις αναγκάζει τους ευκαταστάτους να καταφεύγουν εις το πλησιόχωρον όρος Εγρισού, όπου εκ τίνων ενιαυτών εγεννήθη νέα πόλις.
Αι Σέρραι είναι καθέδρα Μητροπολίτου και υπόκειται εις Βέην, όστις είναι εις από τους ισχυρούς τιμαριώτας της Τουρκίας, 

Ακρόπολη Σερρών

ευρίσκονται εδώ αρχαιότητες τινές και μάλιστα εις την αρχαίαν ακρόπολίν της. Έχει δε η πόλις μολυβδοσκέπαστον αρχαίον Αρχιεπισκοπικόν ναόν των Αγίων Θεοδώρων, καλώς διατηρούμενον Ελληνικόν γυμνάσιον με μικράν βιβλιοθήκην και αλληλοδιδακτικόν σχολείον»²⁷.

Και ο Bouillet στο λεξικό του αναφέρεται στις Σέρρες:

«Σέρραι: πόλις μεγάλη της Α. Μακεδονίας, (βιλαέτιον Θεσσαλονίκης), παρά τον ποταμόν Στρυμώνα, εν τω μέσω μεγάλης και ευφορωτάτης πεδιάδος, με εκτεταμένον εμπόριον, καπνών ιδίως και βάμβακος, έλλην. σχολεία άριστα, αξιόλογον βιομηχανίαν και 35.000 κατοίκους, ών το 1/3 Έλληνες²⁸.

Ο Βακαλόπουλος μας δίνει και μιαν άλλη γενικότερη εικόνα πληθυσμιακή της Μακεδονίας στα τέλη του 18ου αιώνα:
«Έτσι η Θεσσαλονίκη την εποχή αυτή αριθμεί 60.000 κατοίκους, η Έδεσσα 12.000, η Βέροια 8.000, τα Γιανιτσά 6.000, οι Σέρρες 30.000 και η Καβάλα 3.000»²⁹.

Και o λόγος είναι σαφής. o πλούσιος κάμπος τους, η ξακουστή τότε και τώρα πεδιάδα τους.
«Οι Σέρρες βρίσκονται μέσα στην ομώνυμη πεδιάδα, που είναι ξακουστή για την ευφορία της και πηγή ευημερίας για τον τόπο. Σημαντική είναι η παραγωγή του σιταριού»³⁰.
Μα και o Αδριανός Βάλβι αναφέρει ότι η πόλη των Σερρών έχει «ικανή βιομηχανία» στην οποίαν «κατασκευάζουν ωραία Μαροκινά, κουρδουβάνα και δέρματα» και τις θεωρεί «αξιόλογη εμπορική πόλη»³¹.
Πράγματι, ήταν «αξιόλογη εμπορική πόλη».

Εκτός από τους αδελφούς Δούμπα, τον Εμμανουήλ Παπά και άλλους Έλληνας μεγάλους έμπορους εξαγωγείς, «o οίκος Στάρεμπεργ, ενδιαφέρεται κυρίως για τον καπνό και το βαμβάκι, που είναι τα πιο σπουδαία προϊόντα του εξαγωγικού εμπορίου της Θεσσαλονίκης. Οι εργασίες του Σταρεμπεργ πηγαίνουν καλά, γιατί τον βλέπομε στο τέλος του 18ου αιώνα, να έχει ιδρύσει πρακτορεία στις Σέρρες, στη Λάρισα και σ' όλη τη Θεσσαλία»³². 

Τον πλούσιο όμως κάμπο των Σερρών τον εκμεταλλεύονταν οι Τούρκοι αγάδες της περιοχής, οι οποίοι είχαν σχεδόν το μονοπώλιο³³. Οι βαμβακοφυτείες ανήκαν σ' αυτούς και κυρίως στον Ισμαήλ πασά των Σερρών³⁴. 

Το βαμβάκι αποτελούσε το πιο πολύτιμο, μαζί με τον καπνό, από τα εξαγώγιμα προϊόντα του σερραϊκού κάμπου. 

Η παραγωγή του βαμβακιού είναι πολύ σημαντική³⁵: «Το βαμβάκι, το γνωστό στο εμπόριο με το όνομα βαμπάκι της Θεσσαλονίκης, συγκεντρώνεται από την περιφέρεια των Σερρών. Οι Σέρρες είναι μια πόλη της Μακεδονίας, φημισμένη σε όλη την Ευρωπαϊκή Τουρκία για το πλούσιο εμπόριο της»³⁶. 

Οι αγάδες που κρατούν στα χέρια τους το μονοπώλιο του βαμβακιού εισπράττουν από τους υποτελείς τους τη δεκάτη³⁷. Στα τέλη του 18ου αιώνα οι Σέρρες ακμάζουν εμπορικώς, «είναι η κοινή αγορά, όπου πηγαίνουν το χειμώνα κάθε Κυριακή οι αγρότες από όλη την κοιλάδα»³⁸.
Το εξαγωγικό εμπόριο, ιδίως του βαμβακιού, είναι πολύ μεγάλο³⁸.
«Μόνο οι Γερμανοί έμποροι εξάγουν 30.000 μπάλες το χρόνο, οι Γάλλοι 12.000. Στη Βενετία εξάγονται 4.000, στο Λιβόρνο 1.500 και άλλες τόσες στη Γένοβα. Δύο φορτία στέλνονται στο Λονδίνο και ένα στο Άμστερνταμ.
 Με λίγα λόγια, εξάγονται 50.000 μπάλες, αξίας 5.000.000 πιάστρων»³⁹.
Το βαμβάκι αποτελεί την πιο αξιόλογη παραγωγή της πεδιάδας των Σερρών.
 Η συγκομιδή του υπολογίζεται σε 70.000 μπάλες και η κάθε μπάλα ζυγίζει 100 περίπου οκάδες καθαρού βαμβακιού.
Η τιμή του ποικίλλει από 80 ως 160 άσπρα την οκά, ανάλογα με την ποιότητα του⁴⁰. Τα δικαιώματα του σουλτάνου επάνω στο βαμβάκι περιορίζονται σε ένα παρακράτημα ενός άσπρου την οκά, που πληρώνεται στις Σέρρες, και σ' ένα τελωνειακό δασμό 1,50 άσπρου που πληρώνεται στη Θεσσαλονίκη, «όταν η εξαγωγή γίνεται διά θαλάσσης».
Ο μπέης των Σερρών δικάζει τελεσίδικα κάθε διαφορά που θα προκύψει ανάμεσα στον πωλητή και τον αγοραστη⁴¹.

 Στις Σέρρες υπήρχε εργοστάσιο το όποιο έφτιαχνε χοντρά ινδικά υφάσματα, που τα χρησιμοποιούσαν για κάλυμμα στους τουρκικούς σοφάδες.

Έτσι λοιπόν οι Σέρρες κατανάλωναν 10 έως 1.200 μπάλες το χρόνο⁴². Οι αγοραστές του βαμβακιού παραγγελιοδόχοι, εγκατεστημένοι στις Σέρρες, η εμπορομεσίτες απεσταλμένοι από τους ελεύθερους εμπόρους της Θεσσαλονίκης. Οι εμπορομεσίτες αυτοί, έπρεπε να είναι εφοδιασμένοι, με μεγάλα κεφάλαια, γιατί ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν, πριν από την παράδοση, τα τρία τέταρτα του βαμβακιού που πήραν ως προκαταβολή⁴³. Αυτός o τρόπος αγοραπωλησίας είχε ευεργετικά αποτελέσματα για την ανάπτυξη του εμπορίου στις Σέρρες κατά τα τέλη του 18ου αιώνα.
Οι έμποροι αγόραζαν το εμπόρευμα χωρίς να το δουν και πήγαιναν στα χωριά μόνο για να το συσκευάσουν και να το φορτώσουν στ' αμάξια. o τρόπος αυτός της συναλλαγής βοήθησε να γίνονται τεράστιες αγοραπωλησίες χωρίς μεσίτη, χωρίς γραπτές συμφωνίες, χωρίς εγγυήσεις, αλλά μόνο με προφορικές συμφωνίες, οι όποιες εκτελούνταν πάντοτε πιστα⁴⁴.
Εις την εμπορική ακμή των Σερρών αναφέρεται και o Ευάγγελος Γ. Στράτης: «Κατά τας αρχάς του 19ου αιώνος o τότε ισχυρός και δίκαιος διοικητής της πόλεως Ισμαήλ-μπέης⁴⁵, Αλβανός το γένος, διά της ικανότητας αυτού και της ευθιδικίας ενεκαίνισεν εν Σέρραις μοναδικήν εποχήν ακμής και ευημερίας»⁴⁶.

Στο μπέη των Σερρών αναφέρεται και o Πέτρος Θ. Πέννας, για να τονίσει τη συμβολή του στην εμπορική και οικονομική ανάπτυξη των Σερρών: «Με μίαν σταθεράν και φρόνιμον διοίκησιν, πλουτίζων διαρκώς και περισσότερον, o Ισμαήλ κατόρθωσε όχι μόνον να συγκρατή την τιμή, αλλά και να προσελκύη εις την πόλιν των Σερρών πλήθος έμπορων και κυρίως εξ εκείνων οι όποιοι είχαν καταστήματα εις Βιέννην και να προστατεύση την βιομηχανίαν των. Εξ άλλου o Ισμαήλ εδέχετο εις την πόλιν και την περιοχήν του πλην των εμπόρων και όλους εκείνους τους οποίους η τυραννία του Αλή πάσα των Ιωαννίνων ηνάγκαζε να εγκαταλείψουν τα μέρη των και να ζητήσουν άσυλον και προστασία εις την υπό την εξουσίαν του περιοχή»⁴⁷.
Ο Νικόλαος Κ. Κασομούλης τον χαρακτηρίζει ευπροσήγορο, που έλκει μεγάλους και μικρούς με την ειλικρίνεια του⁴⁸: Ευπροσήγορος o Ισμαήλ μπέης εις Οθωμανούς και Χριστιανούς, μεγάλους και μικρούς, διά της ειλικρίνειας του έλκυεν όλους τους άγιανηδες⁴⁹ από τα πέριξ των Βοδενών μέχρι της Ανδριανουπόλεως, και από το Άγιον Όρος μέχρι του Νισίου Σερβίας και συνόρων του Σκόδρα πασιά, με το γλυκό της διοικήσεως του. Αφού ευτύχησεν να συγκέντρωση όλους τους εμπόρους των άλλων μερών υπό την σκέπη του, επαρουσιάσθη έπειτα και δυνατότερος (κατά την δύναμιν) και φόβητρον πολιτικόν⁵⁰ εις την Αυλήν την οθωμανικήν διά τον Αλή πασιά»⁵¹.

Η εμπορική αυτή ακμή των Σερρών κράτησε ως το 1830⁵².

Ο Πέτρος Θ. Πέννας⁵³ αποδίδει την ανάπτυξη του εμπορίου και του πληθυσμού των Σερρών κατά μεγάλο μέρος στον Ισμαήλ Μπέη.

Δεν νομίζω πως η γνώμη αυτή είναι απόλυτα σωστή. Ότι συνέβαλλε με την πολιτική του, είναι βέβαιο.
Ας μην ξεχνάμε όμως ότι o ίδιος ο Πέννας, παραπέμποντας στον Cousinery⁵⁴ αποδέχεται εμμέσως, πλην σαφώς, τους αποδιδόμενους στον Ισμαήλ χαρακτηρισμούς του τυράννου και του άρπαγα⁵⁵. Η ανάπτυξη του εμπορίου στις Σέρρες οφείλεται, κατά την ταπεινή μου γνώμη, στη μεγάλη ζήτηση που είχε τότε το Βαμβάκι και στη δραστηριότητα των ξένων και ελληνικών εμπορικών οίκων για την ικανοποίηση των συμφερόντων τους. Η εμπορική παρακμή των Σερρών μετά το 1831 οφείλεται στην ανάπτυξη των θαλασσίων συγκοινωνιών, γεγονός που κατέστησε τη Θεσσαλονίκη σπουδαίο εμπορικό κέντρο της εποχής εκείνης. Θα πρέπει ακόμα να σημειώσω πως στην τεράστια ανάπτυξη της ευρωπαϊκής βιομηχανίας και στην αύξηση των εξαγωγών της στις περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας οφείλεται η πτώση της βιομηχανίας των Σερρών και η εξαφάνιση πολλών συντεχνιών της πόλης⁵⁶.

Η οικονομική και εμπορική ανάπτυξη της πόλης των Σερρών, η δημιουργία βιομηχανιών και διαφόρων εργαστηρίων, η σύσταση συντεχνιών, η αύξηση της παραγωγής της εύφορης πεδιάδας, και ιδιαίτερα του βαμβακιού, η εμπορική επικοινωνία της με την Ευρώπη και ιδιαίτερα με την Αυστροουγγαρία, είχε ως αποτέλεσμα ν’ αναπτυχθούν οι Σέρρες, όσο καμιά άλλη πόλις της Μακεδονίας, πολιτιστικώς:
«Οι Σέρρες ξεχωρίζουν κατά το 18ο αιώνα από τις λοιπές πόλεις της Μακεδονίας»⁵⁷.
Πραγματικά οι Σέρρες συνδύασαν θαυμάσια, όπως η Ερμούπολη αργότερα, τον Κερδώο και τον Λόγιο Ερμή.
Σιγά - σιγά, γιατί o δυνάστης ήταν σκληρός και αδίστακτος, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας κατέστησαν το σπουδαιότερο εκπαιδευτικό κέντρο της ανατολικής Μακεδονίας και ως τέτοιο διατηρήθηκαν μέχρι τις αρχές του αιώνα μας⁵⁸.
Δεν έχομε σαφείς πληροφορίες αν υπήρχε κάποιας μορφής παιδεία στις Σέρρες από την υποδούλωση τους στους Τούρκους ως τις αρχές του Που αιώνα⁵⁹.

Πάντως δεν θα έπρεπε να λειτουργούσαν σχολεία⁶⁰. Το πιθανότερο είναι ορισμένοι δάσκαλοι και γραμματισμένοι παπάδες και καλόγεροι να δίδασκαν κρυφά σε παιδιά, τα ελληνικά γράμματα⁶¹.

 O 17ος αιώνας υπήρξε αποφασιστικός για την ελληνική παιδεία στις Σέρρες. o πληθυσμός τους, με αργό ρυθμό στην αρχή, ταχύτερο κατόπιν, αυξάνει διαρκώς.

Τα επαναστατικά κινήματα στην Ήπειρο και την Μακεδονία συντέλεσαν ώστε οι καταδιωκόμενοι Έλληνες να βρίσκουν ασφάλεια κι εργασία στις Σέρρες και στην εύφορη πεδιάδα τους. Μέσα στους καταδιωκόμενους βρίσκονται άνθρωποι οι όποιοι ασκούν διάφορα επαγγέλματα και φυσικά έμποροι και δάσκαλοι.

 Σιγά - σιγά άρχισαν να δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την ίδρυση σχολείων. «Οι Πατριάρχαι, οι Αρχιερείς, οι κληρικοί και μοναχοί, οι λογάδες του υποδούλου έθνους, οι Διερμηνείς του στόλου, οι Ηγεμόνες των Παραδουναβίων επαρχιών εστράφησαν εις την δημιουργίαν σχολείων»⁶². 

Πότε δημιουργήθηκε ελληνικό σχολείο στις Σέρρες;
 Δεν είναι γνωστό.
«Το έτος της συστάσεως του Ελληνικού Σχολείου Σερρών δεν έχει εξακριβωθεί εκ των μέχρι τούδε γνωστών πηγών. Πάντως αρχομένου του ΙΖ' αιώνος υπήρχαν εις τας Σέρρας διδάσκαλοι των Ελληνικών γραμμάτων»⁶³.
Ο Παπασυναδινός γεννήθηκε το 1600, όπως o ίδιος αναφέρει στο Χρονικό του⁶⁴ και το 1609/10 τον πήγε o πατέρας του, «εις τον διδάσκαλο τον παπά κύρ Δήμον και έμαθα εις αυτόν τα κοινά γράμματα»⁶⁵.

Δεν ομιλεί o Παπασυναδινός για σχολείο αλλά για διδάσκαλο. o Εμμ. Φωτιάδης⁶⁶, Σερραίος διδάσκαλος του Γένους, σε σύντομη αναφορά του για το ελληνικό σχολείο των Σερρών, με την οποίαν προτρέπει για παιδεία τους συμπολίτες του Σερραίους, οι οποίοι τον είχαν συνδράμει για τις σπουδές του στο Μόναχο, γράφει μεταξύ άλλων, αναφερόμενος και στην ίδρυση σχολείου στις Σέρρες: 

«Την δε ιεράν αλήθειαν και των ημετέρων συμπολιτών ολίγοι τινές γνωρίσαντες εξ αρχής, επεμελήθησαν φιλοτίμως και συνέστησαν πρό πολλών ήδη χρόνων το σχολείον μας. (Το σχολείον πρέπει να συνεστήθη τουλάχιστον προ 100 ετών. Εις βιβλίον «Εγχειρίδιον Ιατρικής» λεγόμενον, και υπό Σταύρου τινός ιατρού εκδεδομένον περί τα 1729-30, αν δεν λανθάνωμαι, απαντάται επίγραμμα ηρωελεγείον προς τον συγγραφέα υπό τίνος Σπύρου Ιωάννου δασκάλου Σερρών). Διά να διδάσκεται έν αυτώ η νεολαία την έλληνικήν γλώσσαν προς διάπλασιν των ηθών τους και διακόσμησιν. 

Και το σχολείον μεν δεν έκλεισε έκτοτε, ούτε εξέλιπεν εξ αυτού διδάσκαλος των Ελληνικών μαθημάτων, έως και εις τας πλέον δεινοτέρας περιστάσεις, τους αχώριστους συντρόφους της ανομίας και της βαρβαρότητας. 

Άλλ' αν εξαιρέσωμεν την εύφορον σχολαρχίαν του σοφού Αργυρίου, πότε απήλαυσεν η πατρίς τους εκ του σχολείου ελπιζομένους καρπούς; Πότε εξήλθον έξ αύτου μαθηταί και μικρού τινός λόγου άξιοι;... Το δε αίτιον της παντελούς αυτής αφορίας η ολιγωρία των πολιτών. Επειδή σπαραττόμενοι διηνεκώς από το λυσσώδες πάθος της διχόνοιας, δεν ηυκαίρουν να ρίψουν ουδέ μίαν βολήν οφθαλμού και εις το κοινόν αγαθόν. Όθεν ούτε περί του σχολείου έδωσαν ποτέ την ανήκουσαν φροντίδα και προσοχή, ούτε περί των διδασκάλων, ούτε περί των μαθητών, αλλά μόνον δι’ έν ξηρόν όνομα, να ακούεται δηλαδή, ότι υπάρχει έν Σέρραις Σχολείον Ελληνικόν. Όποιον όμως έπρεπε να ήναι και, πως να περιποιήται o διδάσκαλος, παντελώς δεν εφρόντιζαν»⁶⁷. 

Δεν γνωρίζομε τον ακριβή χρόνο της ίδρυσης του πρώτου σχολείου στις Σέρρες. Το χρυσόβουλο του ηγεμόνα της Ούγγροβλαχίας Νικολάου Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου⁶⁸, ενθάρρυνε οπωσδήποτε μια τέτοια προσπάθεια και την ενίσχυσε με ετήσια χορηγία τριακοσίων γροσιών, από τα όποια τα διακόσια πενήντα ορίζονταν ως μισθός του διδασκάλου⁶⁹. 

Από το 1735 και εδώ σίγουρα μπορούμε να μιλάμε για λειτουργία σχολείου στις Σέρρες⁷⁰. 

Στο σχολείο των Σερρών και πριν από τη λειτουργία του εδίδαξαν σοφοί διδάσκαλοι τα ελληνικά γράμματα στις Σέρρες⁷¹. Αυτή η άνθηση της Παιδείας στις Σέρρες, με τους μεγάλους ευεργέτες της, κράτησε ως τα τέλη περίπου του 19ου αιώνα⁷².

Στα τέλη του 18ου αιώνα οι Σέρρες αριθμούσαν 30.000 κατοίκους⁷³. Πολλοί άπ' αυτούς ήταν καταδιωκόμενοι Έλληνες, προερχόμενοι από τη Θεσσαλία, την Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία, οικογένειες αρματολών και κλεφτών.

Οι μεμυημένοι στη Φιλική Εταιρεία προετοίμαζαν το λαό για συμμετοχή στην Επανάσταση του 1821 και περίμεναν το σύνθημα από τον Εμμανουήλ Παπά. 

Επικεφαλής ήταν o Μητροπολίτης Χρύσανθος και κοντά σ' αυτόν οι αδελφοί  Αστέριος και  Αθανάσιος Σκανδάλης και όλοι σχεδόν οι προύχοντες στους οποίους μετέφερε σχετικές ειδήσεις o Νικόλαος Κασομούλης, μεμυημένος κι o ίδιος, κατά την επιστροφή του στις Σέρρες μετά ταξίδι του στην Αίγυπτο: 

«Από Ύδρα έφθασεν μια γολέττα του Κολέτζη, ήτις μας διηγήθη την ετοιμασίαν διά ταίς 25 Μαρτίου να χτυπήσουν παντού. Συγχρόνως εις άλλην μίαν γολέτταν εμβαρκαρίσαμεν 35 βαρέλια βαρούτι και τα έπεμψε η Εφορεία εις την Σπάρτην.

Όλα αυτά μ' άναψαν περισσότερον τον ζήλον, και φορτώσας καφφέ εις μίαν γολέτταν, και εμβαρκαρισθείς διά ταις Φώκαις συστημένος προς την Εφορείαν της, απο την Λήμνον  οίτινες έπνεον περισσότερον ενθουσιασμού - ευθύς μετέβην εις Τζιαγζή και την ιδίαν ημέραν τράβηξα εις Σέρραις. Η υποδοχή μου εστάθη πολλά λαμπρή από όλους τους επισημότερους, καθώς και από τον Μητροπολίτην Χρύσανθο (έπειτα πατριάρχην) διά το ογλήγορον και ευτυχές ταξίδι, και το περισσότερον διότι είδαν ότι ήμουν της Εταιρείας, οπού ήτον και αυτοί όλοι. Κανείς από τους νέους της ηλικίας μου εις Σέρραις δεν είχεν ηξιωθή την εμπιστοσύνην αυτήν. Ευρεθείς μεταξύ των αρχιερέων και τόσων άλλων σεβασμίων γερόντων εμπόρων περιωρίσθην οπωσούν και πρόσεχα εις τα νεύματα τους»⁷⁴.

Ν. Κασομούλης

Ο Νικ. Κασομούλης μετέφερε στο κέντρο της Φιλικής Εταιρείας Σερρών το μήνυμα ότι στις 25 Μαρτίου του 1821 θα εκδηλωθεί σ' όλη την Ελλάδα επανάσταση κατά των Τούρκων και ότι θα πρέπει να είναι έτοιμοι.

Ε. Παπάς

 Άλλα δεν ήταν μόνον η προσωπική ειδοποίηση του Νικ. Κασομούλη.
O Εμμ. Παπάς είχε φύγει από την Κωνσταντινούπολη για το Αγιο Όρος και από εκεί ειδοποίησε το κέντρο των Σερρών και τους παρακίνησε να ξεσηκωθούν.

 Οι Σέρρες όμως δεν ξεσηκώθηκαν, εδίστασαν. «Ο θάνατος του Πατριάρχου δειλίασεν τον Μητροπολίτη και όλους τους επισήμους των Σερρών. Άρχισαν να σκέπτονται πλέον πως να χτυπήσουν. Οι χωρικοί των Σερρών προδιατεθειμένοι έβλεπαν την αδράνειαν του κέντρου και σιωπούσαν»⁷⁵.

 Δεν ήταν, κατά την γνώμη μου, αυτός που αναφέρει ο Νικ. Κασομούλης και επαναλαμβάνει ο Π. Πέννας ο μοναδικός λόγος για τον όποιον δεν επαναστάτησαν οι Σερραίοι, οι όποιοι είχαν προετοιμαστεί για την εξέγερση εναντίον των Τούρκων⁷⁶.

 Αν προσεχτικά μελετήσουμε και εξετάσουμε τις συνθήκες, οι όποιες επικρατούσαν την εποχή εκείνη στις Σέρρες και γενικότερα στη Μακεδονία, θα διαπιστώσουμε πως κάθε επαναστατική κίνηση στα μέρη αυτά, θ' απέβαινε μοιραία για τους Έλληνες, όπως μοιραία απέβηκε η επανάσταση στη Χαλκιδική. Υπήρχαν κι άλλοι λόγοι. Οι Σέρρες δεν είχαν την προστασία, από θάλασσα που είχε ο Μωριάς. Βρισκόταν μακριά από τα μεγάλα επαναστατικά κέντρα και από τα κέντρα ανεφοδιασμού. 

Οι Τούρκοι διέθεταν στη Μακεδονία και στη Θράκη πολύ ισχυρές δυνάμεις μ' επικεφαλής πασάδες σκληρούς και αδίσταχτους, που τιμωρούσαν με σφαγή, φωτιά κι ερήμωση, την παραμικρή κίνηση. o απαγχονισμός του Πατριάρχη, μετά τη λειτουργία της νύχτας του Πάσχα, δεν άφηνε περιθώρια για αισιόδοξες σκέψεις.

 Η αδυσώπητη αποφασιστικότητα των Τούρκων αποτελούσε αναμφισβήτητη πραγματικότητα. Δεν πρέπει άλλωστε να λησμονούμε, πως σ' όποιες πόλεις παρουσιάστηκαν επαναστατικές κινήσεις επακολούθησε σφαγή κι ερήμωση. Κι οι Σέρρες ευτυχώς με λίγα θύματα πλήρωσαν τη μανία, τη θηριωδία του τουρκικού όχλου. 

Θα προσθέσω ακόμα πως την εποχή εκείνη οι Σέρρες είχαν πληθυσμό 25.000-30.000 κατοίκων, από τους οποίους οι 12.000-15.000 ήταν Τούρκοι καλά εξοπλισμένοι από το Μπέη των Σερρών, o οποίος διατηρούσε ισχυρό και καλά εξοπλισμένο στρατό, αποτελούμενο από Τουρκοαλβανούς.

Όμως η επανάσταση είχε εκραγεί και οι Σερραίοι ετοιμασμένοι καθώς ήταν την περίμεναν με λαχτάρα και δεν ήταν δυνατόν να μείνουν κι αδιάφοροι. 

Ένα μέρος του στρατιωτικού σώματος του Εμμανουήλ Παπά ασφαλώς αποτελούνταν από Σερραίους, πολλοί των οποίων, μετά την αποτυχία της επανάστασης της Χαλκιδικής, συνέχισαν στην παλιά Ελλάδα τον αγώνα.

 Οι περισσότεροι άπ' αυτούς παρέμειναν άγνωστοι και λησμονημένοι. Αλλά δεν είναι μόνον αυτοί. 

Είναι και οι απόδημοι Σερραίοι, οι οποίοι ήρθαν κατά την επανάσταση στην Ελλάδα και επολέμησαν, εγκαταλείποντας τη γαλήνη και την ησυχία τους, την ασφάλεια που απολάμβαναν και τις οικογένειες τους κι ορισμένοι απ' αυτούς τα πλούτη τους. 

Ο Ζαχαρίας Αθανασίου γεννήθηκε στις Σέρρες πριν από το 1800 και ανήκει στους Σερραίους που αναγκάστηκαν να φύγουν από τη γενέτειρα τους, γιατί δεν μπορούσε ν' αντέξει τις καταπιέσεις, τις ωμότητες, τις βαρβαρότητες των Τούρκων. 

Πολύ νέος επήγε στην Αίγυπτο σε μια εποχή που o Ελληνισμός βρισκόταν σε οικονομική, κοινωνική και πνευματική ακμή. 

Κατατάχθηκε στον Αιγυπτιακό στρατό του Μεχμέτ Αλή⁷⁷ και υπηρέτησε υπό τις διαταγές του Ιμπραήμ Πασά.

Διακρίθηκε για την γενναιότητα του που επέδειξε σε διάφορες μάχες και συμπλοκές στην Άνω Αίγυπτο και στην Αραβία. Όταν έφτασε στο Κάιρο η πληροφορία ότι εξερράγη η Ελληνική Επανάσταση, ο Ζαχαρίας Αθανασίου κατείχε επίσημη θέση στ' ανάκτορα του Μεχμέτ Αλή. 

Τότε εσχημάτισε μαζί μ' άλλους Έλληνες σώμα, ελιποτάκτησε μαζί μ' αυτούς και έφτασε στη Σύρο υπό τον Κουμουρτζή. 

Στο καΐκι που τον μετέφερε είχε ανοιχτή την ελληνική σημαία, η οποία έφερε επάνω σ' ερυθρό πανί το σταυρό του Αγίου Ανδρέα, σε σχήμα χιαστί και τα γράμματα Ε.Τ.Ν.Α., τα οποία εσήμαιναν «έν τούτω νίκα», και το ηφαίστειο Αίτνα. 

Μετά την άλωση της Τρίπολης συναντήθηκε με το Χατζηχρήστου, τον όποιον επί πολύν καιρό ακολούθησε και παρ' ολίγο να αιχμαλωτισθεί, όπως εκείνος, στην πολιορκία του Νεοκάστρου το 1825 από τον Ιμπραήμ.

 Θα πρέπει εδώ να σημειώσω πως ο Ζαχαρίας Αθανασίου και ο Χατζηχρήστου, καθώς κι άλλοι Έλληνες, είχαν πολύν καιρό υπηρετήσει στο στρατό του Μεχμέτ Αλή, αλλά με την έκρηξη της επανάστασης λιποτάχτησαν, ήρθαν και πολέμησαν στην Ελλάδα. 

Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες μαζί με το Δήμο - Λιούλια, το Χατζηχρήστο, το Μακρυγιάννη και το Νότη Μπότσαρη. Στην Αθήνα και στο Μεσολόγγι συνεργάστηκε με τον υπονοποιόν Κώστα Χορμοβίτη. Το 1827, στη μάχη του Μετοχίου στον Πειραιά, στην οποίαν τραυματίστηκε θανατηφόρως ο Καραϊσκάκης, στη δύναμη του οποίου ανήκε τότε, πληγώθηκε βαριά στο χέρι με αποτέλεσμα να μείνει μονόχειρας. Παρά τούτα, μετά την αποκατάσταση του Ελληνικού Κράτους, κατατάχτηκε στο στρατό ως υπαξιωματικός και, πάμπτωχος, το 1850 απέθανε στη Λαμία, όπου είχε εγκατασταθεί.

Άλλος ένας απόδημος Σερραίος, εγκατεστημένος κι αυτός στην Αίγυπτο, είναι o Δημήτριος Αδάμης.

 Διοργάνωσε στην Αίγυπτο στρατιωτικό σώμα σαράντα ανδρών, μάλλον από Έλληνες που υπηρετούσαν στο στρατό του Μεχμέτ  Αλή. Το σώμα αυτό το συντηρούσε με χρήματα του. Ήρθε στην Ελλάδα, επικεφαλής αυτού του σώματος, έλαβε μέρος σε πολλές μάχες υπό τον Χατζημιχάλη, στη Στερεά Ελλάδα, στην Πελοπόννησο και άλλου⁷⁸.

Η αποτυχία του Εμμ. Παπά⁷⁹ κατά την επανάσταση της Χαλκιδικής, είχε πολλές επιπτώσεις στον πληθυσμό της Μακεδονίας γενικά και ιδιαίτερα στους πληθυσμούς της περιοχής που επαναστάτησαν. 

«Ο πανικός έχει εισχωρήσει στις ψυχές των περισσοτέρων ιδίως εκείνων που ήταν μυημένοι και είχαν εκτεθεί κατά κάποιο τρόπο  και αρχίζει η διαρροή πολλών με τους θησαυρούς των μοναστηριών, με ιερά λείψανα και άλλα κειμήλια προς τα νησιά Σκιάθο, Σκόπελο, Ψαρά, Ύδρα και προς την Πελοπόννησο⁸⁰. Οι δημογραφικές επιπτώσεις ήταν σημαντικές. Αλλοιώθηκε η αριθμητική δύναμη του Ελληνικού στοιχείου. Οι Τούρκοι δεν αρκέστηκαν στους φόνους, στους εξανδραποδισμούς και στις καταπιέσεις των Ελλήνων, αλλά ανάγκασαν μεγάλο μέρος του πληθυσμού να κινηθεί στη νότια Ελλάδα και στα νησιά. Οι Σέρρες υπέστησαν, όπως κι η Θεσσαλονίκη κι η Χαλκιδική, μείωση του πληθυσμού τους μετά την αποτυχημένη επανάσταση της Χαλκιδικής⁸¹.

Σιγά - σιγά, όμως, χρόνο με το χρόνο στην περιοχή των Σερρών η ησυχία και η γαλήνη αποκαταστάθηκαν, η εύφορη πεδιάδα των Σερρών άρχισε να προσελκύει τους διωκόμενους άπ' άλλες περιοχές πεινασμένους και εξαθλιωμένους Έλληνες και το εμπόριο να ξαναβρίσκει την παλιά ακμή του. Κατά τα τελευταία χρόνια της Επανάστασης «στις Σέρρες οι Έλληνες αποτελούσαν το μεγαλύτερο τμήμα ενός πληθυσμού 35.000 κατοίκων, ενώ οι Τούρκοι μόλις το 1/5 και οι Εβραίοι το 5% το πολύ»⁸². 

Οι Έλληνες «πρόκριτοι και άρχοντες» (Primati e signori) των Σερρών, κρίνονται από τον αυστριακό πρόξενο της Θεσσαλονίκης, στο ανέκδοτο ημερολόγιο του σε σχετική σημείωση του στις 30 Σεπτεμβρίου του 1829 ότι είναι «πάντοτε οι διαιτηταί και απόλυτοι  κύριοι του τοπου»⁸³. 

Οι Σέρρες θα συνεχίσουν σ' όλο τον 19ον αιώνα την ανοδική τους πορεία στα Γράμματα και στον Πολιτισμό, στο εμπόριο και τη βιομηχανία και στο δικό μας αιώνα κάνουν δυναμική την παρουσία τους στην οικονομική ζωή της πατρίδας μας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Τα πρώτα αξιόλογα επαναστατικά κινήματα άρχισαν το 1463 στην Πελοπόννησο και στην Τραπεζούντα, η όποια το 1461 είχε κατακτηθεί από τους Τούρκους. Η κατάκτηση σχεδόν όλης της Πελοποννήσου είχε πραγματοποιηθεί το φθινόπωρο του 1458.

2. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία τον Νέον Ελληνισμού, τόμος 5ος, σελ. 25-28, 463- 464,Θες/νίκη 1980.

3. Αναφέρομαι στις επαναστάσεις των Λακεδαιμονίων και των Αρκάδων το 1463, των Ποντίων των Σουρμένων τον ίδιο χρόνο, των Μανιατών το 1479, τη γενικότερη επανάσταση του 1496, την επανάσταση της Πελοποννήσου το 1499. το ένοπλο κίνημα των κατοίκων της Αχαΐας το 1532 και τα κινήματα της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδος, της Μακεδονίας και μερικών νήσων του Αιγαίου το 1574, επακόλουθο της ναυμαχίας της Ναυπάκτου, όπου οι Βενετοί και οι Ισπανοί, για δικά τους συμφέροντα καταναυμάχησαν τον τουρκικό στόλο. Θα αναφέρω ακόμη το κίνημα του Θεοδώρου Μπόλα Γρίβα, αρματολού του 1585, για να περιοριστούν στον 16ο αιώνα. Πότε Βενετοί, πότε Γάλλοι, πότε Ισπανοί παρακινούσαν τους Έλληνες να επαναστατήσουν για να εξυπηρετήσουν δικές τους Βλέψεις κι ύστερα τους ανάγκαζαν να εγκαταλείψουν τον Αγώνα.

4. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o.π.

5. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου: Ειδήσεις για τις καταπιέσεις των Ελλήνων της Μακεδονίας πριν από την επανάσταση του 1821». Μακεδονικοί τόμοι ΚΕ'-ΚΣΤ', Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 1722, άπ' όπου παραθέτω τις σχετικές πληροφορίες και αντλώ στοιχεία.

6. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 18.

7. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 18-19.

8. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 20.

9. Κ. Παπαρρηγόπουλου, Ιστορία του ελληνικού Έθνους, έκδ. 6η, τόμος Ε', 1932, σελ. 182* ιστορικό έμεινε το παιδομάζωμα των Σερρών.

10. Οι πρώτοι αρματολοί και κλέφτες παρουσιάστηκαν στα Ηπειρωτικά, Θεσσαλικά και Μακεδονικά βουνά το 1571 και ίσως λίγα χρόνια πριν.

11. Αντωνίου Ελ. Κουτσουριά, Κουρσάροι και Σκλάβοι. Ανέκδοτα Μυκονιάτικα και Συριανά έγγραφα, Σύρος, τυπογραφείο «Ελεύθερου Κόσμου», 1948 και Α. Δρακάκη, «Η πειρατεία εις τας Κυκλάδας, κατά την επανάστασιν του 1821», περιοδικόν Μνημοσύνη, τόμος Ε', σελ. 325-365, και σε ανάτυπο.

12. Ο Πέτρος Θ. Πέννας στην Ιστορία των Σερρών από της αλώσεως αυτών υπό των Τούρκων μέχρι της απελευθερώσεως των υπό των Ελλήνων 1383-1913, Β' έκδοσις, Αθήναι 1966, σελ. 111, υποσ. 2. αναφέρει ότι απέθανε «κατά Μάρτιον του 1807». Θεωρώ σωστότερη και πιο τεκμηριωμένη την άποψη του καθηγητή Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, o οποίος υποστηρίζει ότι o Νικοτσάρας Είχε σκοτωθεί στις αρχές Ιουλίου 1807» (Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, «Νέες ειδήσεις για τους κλεφταρματολούς του Ολύμπου και των Χασίων τον Μάιο του 1802». (Ανάτυπο εκ του ΚΒ' τόμου των Μακεδονικών Υπομνημάτων, Θεσσαλονίκη 1982).

13. Ο Καζαβέρνης, διάσημος Μακεδόνας αρματολός, o όποιος γεννήθηκε στα Χάσια κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, διέπρεψε στις Σέρρες μαζί με το Νικοτσάρα. Πολύ ενεργά μετείχε του κινήματος των Ολυμπιτών αρματολών και κλεφτών του 1807. Κατόπιν ενέδρας σκοτώθηκε το 1811 στην πατρίδα του. Η δημοτική ποίηση εξυμνεί την παλικαριά τους. Εσφαλμένα o Πέτρος Πέννας αναφέρει (σελ. 114, υποσ. 1) ότι ήταν «Αρματολός της Ναούσης».

14. Ο Τσέλιος Ρουμελιώτης ήταν Σερραίος αρματολός. Δεν αναφέρεται από τον Π.Θ. Πέννα στην Ιστορία των Σερρών. Τον αναφέρει o Γ.Α. Λεβέντης στο βιβλίο του Η εναντίον της Μακεδονίας βονλγαροκομμουνιστική επιβουλή, Αθήναι 1963, σελ. 11. Επίσης τον αναφέρει o Γ. Καφταντζής: «Η συμμετοχή των Σερραίων στην επανάσταση του 1821», (Σερραϊκή Πολιτιστική Εταιρεία, δύο ομιλίες: Α. Κωνσταντίνου Βαβούσκου, «Εξωελληνικαί πηγαί περί της συμβολής της περιοχής Σερρών εις την εθνικήν δραστηριότητα», Β. Γιώργου Καφταντζή: «Η συμμετοχή των Σερραίων στην επανάσταση του 1821», έκδοση Σ.Π.Ε., Σέρρες 1972).

15. Γιώργου Καφταντζή: Η Σερραϊκή χρονογραφία του Παπασυνοδινού, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης, 1989, 22-23 (Σημ. σχολιαστή,ζρς', έτους 1597-1598).

16. Γιώργου Καφταντζή, o.π., σελ. 2427 (Σημ. σχολιαστή, ζριβ'  1603/4).

17. Γιώργου Καφταντζή, o.π., σελ. 2931 (Σημ. σχολιαστή, ζρη' = 1617).

18. Γιώργου Καφταντζή, o.π., σελ. 3233 (Σημ. Το αναφερόμενο περιστατικό έλαβε χώρα τα Χριστούγεννα του 1618). Πολύ σωστά σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου o δραστήριος και φιλίστορας Μητροπολίτης Σερρών και Νιγρίτης κος Μάξιμος ότι το Χρονικό του Σερραίου Παπασυνοδινού θεωρείται ένα από τα πλέον αξιόλογα κείμενα των μέσων του 17ου αιώνα.

19. Τα μαρτυρολόγια των αγίων της εκκλησίας μας αποτελούν τις πιο αδιάψευστες ιστορικές μαρτυρίες.

20. Θα περιοριστώ στην εγκατάσταση στις Σέρρες των οικογενειών Μπουκοβάλα. Μπασδέκη, Τσανάκα και Ταρμάκη.

21.. Το παιδομάζωμα των Σερρών και εκείνο των Αθηνών θεωρούνται τα μεγαλύτερα και δραματικότερα που διενέργησαν οι Τούρκοι, για να φτιάξουν το τάγμα των γενιτσάρων. o φόρος αυτός του αίματος των Ελλήνων καθιερώθηκε από τον Μωάμεθ τον Β' τον πορθητή ή κατακτητή, αλλά η οριστική επιβολή του έγινε από το Σελίμ τον Α', γιο του Βαγιαζή του Β' και εγγονό του Μωάμεθ του Β' του πορθητή. Αυτός, o Σελίμ, μετέτρεψε, πλην τριών, τις χριστιανικές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης σε τεμένη.

22. Δυστυχώς δε διασώθηκαν τα αρχεία του Δήμου Σερρών για απογραφή κατά πόλη καταγωγής του πληθυσμού της πόλης την εποχή εκείνη. Τέτοια απογραφή έχω κάνει για την Ερμούπολη, η όποια παραμένει ανέκδοτη. Μόνο o,τι άφορα τις Σέρρες τυπώθηκε.

23. Στη Βιέννη ήταν οι αδελφοί Δούμπα και o Εμμ. Παπάς, o όποιος διατηρούσε κατάστημα και στην Κωνσταντινούπολη.

24. Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, θεσσαλονίκη 1989, σελ. 480.

25. Φελίξ Μποζούρ, Πίνακας τον εμπορίου της Ελλάδος στην τουρκοκρατία (1797-1797), Παρίσι 1800, μεταφρ. Ελένη Γαρίδη, Αθήνα 1974, σελ. 83.

26. Αδριανός Βάλβι, Ιταλός γεωγράφος και στατιστικός. Γεννήθηκε στη Βενετία το 1782 και πέθανε το 1848. Κακώς αναγράφεται από ορισμένους ως Γάλλος.

27. Γεωγραφία εκτεθείσα μεν γαλλιστί υπό  Αδριανού Βάλβι, ερμηνευθείσα δε διά χρήσιν των Ελλήνων υπό Κ.Μ. Κούμα, τόμος τρίτος, εν Βιέννη της Αυστρίας, 1839, σελ. 137. Πληροφοριακά εδώ θα σημειώσω ότι μεταξύ των φιλόμουσων συνδρομητών της Γεωγραφίας του Αδριανού Βάλθι, συμπεριλαμβάνονται οι Σερραίοι Ιωάννης Σπόντης και o Γρηγόριος Δημητριάδης (βλ. τέλος 5ου τόμου της Γεωγραφίας του Αδριανού Βάλβι έτους 1840).

28. M.N Bouillet Λεξικό Ιστορίας, Γεωγραφίας, Βιογραφίας και Μυθολογίας, μτφρ. Ηλίας Οικονόμου, τομ. Β', Αθήναι 1900, σελ. 1116.

29. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 460.

30. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 481.

31. Αδριανός Βάλβι, o.π., σελ. 110.

32. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 294-295.

33. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 395.

34. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 502.

35. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 395.

36. Φελίξ Μποζούρ, Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδος στην Τουρκοκρατία (1787-1797), τομ. πρώτος, Παρίσι 1800, μετ. Ελένη Γαρίδη, Αθήνα 1974, σελ. 54.

37. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 54.

38. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

39. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60-61 και Απ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 395-396.

40. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

41. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

42. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 61.

43. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

44. Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60.

45. Ο Φελίξ Μποζούρ, o.π., σελ. 60, μας χαρακτηρίζει τον μπέη των Σερρών: «Ο μπέης αυτός είναι τάρταρος, αλλά συνδυάζει τόση ευθύτητα με την τραχύτητα του, ώστε σε όλη την έκταση της διοίκησης του, η κακή πίστη είναι χαλιναγωγημένη από το φόβο».

46. Ευαγγέλου Γ. Στράτη, Ιστορία της πόλεως Σερρών από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς, έκδοσις δευτέρα, εν Σέρραις, τύποις αδελφ. Παπαντωνίου και Αν. Θρακοπούλου, 1926, σελ. 81.

47. Πέτρου Θ. Πέννα, Ιστορία των Σερρών από της αλώσεως αυτών υπό των Τούρκων μέχρι της απελευθερώσεως των υπό των Ελλήνων 1383-1913, Β' έκδοσις, Αθήναι 1966, σελ. 99-101.

48. Νικολάου Κ. Κασομούλη, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων από το 1821-1827, τομ. Α', Αθήναι 1939, σελ. 43.

49. Η λέξη αγιάν, σημαίνει για τους Τούρκους o,τι για τους Χριστιανούς το κοτσάμπασης (προεστός, δημογέροντας). Υποσημείωση σελ. 43, Στρατιωτικών Ενθυμάτων.

50. Είναι γνωστόν προς όλους εις την Μακεδονίαν τους άνδρας της εποχής εκείνης, ότι ενώ ζούσεν o Ισμαήλ μπέης, όχι μόνον εφοβείτο [o Αλής] και έτρεμεν εις την θέσιν του, άλλα και πολλούς εμπόρους Ηπειρώτας, οίτινες είχαν τα συμφέροντα τους εις ταίς Σέρραις, δεν τολμούσεν να τους ενόχληση τας οικογενείας». (Ύποσ. σελ. 43, Στρατιωτικών Ενθυμημάτων).

51. Νικ. Κ. Κασομούλη, o.π., σελ. 43.

52. Ευάγ. Γ. Στράτη, o.π., σελ. 81.

53. Πέτρου Θ. Πέννα, o.π., σελ. 102.

54. Cousinery, Voyage dans la Macedoine, Paris 1831, τομ. 1ος, σελ. 146-147.

55. Πέτρου Θ. Πέννα, o.π., σελ. 102 και ακόμη σελ. 91. «Τύπος Αλή Πασά τηρουμένων των αναλογιών, υπήρξεν και o κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Κυβερνήτης (Σαντζάκμπεης) η μάλλον Δυνάστης των Σερρών Ισμαήλ Μπέης, o όποιος παρά την θέληση του Σουλτάνου και εναντίον αυτής, ενέμετο την πόλιν των Σερρών και την πλουσίαν πεδιάδα του Στρυμόνος, καταλαβών αυτήν αιφνιδίως δι’ εξακισχίων εμπίστων και αφοσιωμένων  Αλβανών».

56. Ευαγγέλ. Γ. Στράτη, o.π., σελ. 81, όπως των Κοκκινάδων (Κιρμεζιτζίδων), των Μπουχασιτζίδων, των Αστατζίδων, των Πανάδων, των Χαβλιτζίδων, των Περονάδων.

57. Κωνσταντίνου Ι. Χιόνη, Η παιδεία στην Καβάλα 1864-1919, έκδ. Δημοτικού Μουσείου Καβάλας, Καβάλα 1990, σελ. 10.

58. Κ.Ι. Χιόνη, o.π., σελ. 10.

59. Το θέμα ερευνάται με προσοχή για την ανεύρεση πειστικών και αναμφισβήτητων στοιχείων.

60. Ο Π. Πέννας, o.π., σελ. 393, επικαλείται τον τούρκο ιστορικό και γεωγράφο του 16ου αιώνα Χατζή-Κάλφα, για να διατυπώσει, ασθενώς βέβαια, τη γνώμη, ότι «Οι κάτοικοι των Σερρών ουδέποτε έπαυσαν να καλλιεργώσι τα γράμματα και να λατρεύωσι τας Μούσας». 'Αλλά τέτοια αναμφισβήτητα στοιχεία δεν έχουμε.

61. Βέβαια δεν έλειψαν οι δάσκαλοι, κυρίως οι ιερωμένοι, οι όποιοι, πριν από τον 17ο αιώνα, δίδασκαν, πάντα κρυφά και με φόβο, τα ελληνικά γράμματα στα σκλαβωμένα ελληνόπουλα. Τούτο όμως δε σημαίνει ότι αναμφισβήτητα μπορεί να υποστηριχθεί πως υπήρχε οργανωμένη παιδεία. πως υπήρχαν σχολεία. Δάσκαλοι ασφαλώς υπήρχαν.

62. Έλλης Αγγέλου Βλάχου, Η παιδεία εις τας Τουρκοκρατούμενος Σέρρας, εν Αθήναις 1935, σελ. 2.

63. Έλλης Αγγέλου Βλάχου, o.π., σελ. 5.

64. Γ. Καφταντζή, o.π., σελ. 23.

65. Γ. Καφταντζή, o.π., σελ. 27.

66. Γεννήθηκε στις Σέρρες το 1805. Βλ. και Γαβριήλ Κουντιάδη, «Ολίγα τινα περί του εκ Σερρών διδασκάλου Εμμ. Φωτιάδου», Η Πρόοδος (Σερρών) έτος Ε', αριθμ. φύλλου 233, 5 Νοεμβρίου 1993 και Ελλης Αγγέλου Βλάχου, o.π., σελ. 23 και Π. Πέννα, o.π., σελ. 414.

67. Εμμ. Φωτιάδου, Περί τον Ελληνικού Σχολείου Σερρών, Μόναχον 1825. Το ουσιαστικό περιεχόμενο του ιδίου κειμένου στάλθηκε από τον Εμμ. Φωτιάδη το 1835 στο συμπατριώτη του Θ. Φιλοπατρίδη από το Μόναχο υπό τον τύπον επιστολής. Το κείμενο αυτό, άπ' όπου και το απόσπασμα που παραθέτω, αναδημοσιεύθηκε στην Πρόοδο Σερρών σε οχτώ συνέχειες στα φύλλα 225/24-9-1933, 226/1-10-1933, 227/8-10-1933, 228/ 15-10-1933, 229/22-10-1933, 230/26-10-1933, 231/29-10-1933 και 232/2-11-1933.Η Έλλη Αγγέλου Βλάχου στην περισπούδαστη και βασική μελέτη της για την παιδεία στις τουρκοκρατούμενες Σέρρες (σ. 25, υπ. 1), προφανώς εξ αβλεψίας ή μη διορθωθέντος τυπογραφικού λάθους αναφέρει αριθμ. φύλλων της εφημερίδας 222-232

68. Γιος του Χιώτη Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του «Εξ απορρήτων» και της Ρωξάνδρας Σκαρλάτου.

69. Έλλης Αγγέλου Βλάχου. o.π., σελ. 6. Βλ. και Πέτρου Θ. Πέννα, o.π., σελ. 396 και Ε. Στράτη, «Ιστορία των Εκπαιδευτηρίων της πόλεως Σερρών», Μακεδονικόν Ημερολόγιον, έτος 1909, σελ. 144 και έξ.

70. Το πιθανότερο είναι να επαναλειτούργησε. Να υπήρχε δηλαδή σχολείο, πριν από το 1735, το όποιο για οικονομικούς λόγους, ν' αναγκάστηκε να διακόψει τη λειτουργία του. Προς την ίδια άποψη αποκλίνουν η Έλλη Αγγέλου Βλάχου και o Πέτρος Θ. Πέννας στ' αναφερόμενα βιβλία τους.

71. Κατάλογο των διδαξάντων στα σχολεία των Σερρών δημοσιεύουν o Ευ. Στράτης, Μακεδονικόν Ημερολόγιον, 1909, σελ. 144 και εξ., o Γαβριήλ Κοντιάδης, εφημ. Η Πρόοδος (Σερρών) έτος Ε', αρ. φύλλου 234/9 Νοεμβρίου 1933, η Έλλη Αγγέλου Βλάχου, Η Παιδεία εις τας τουρκοκρατούμενος Σέρρας, εν Αθήναις 1933, σελ. 729.

72. Βέβαια χρειάζεται να γίνει σχολαστική έρευνα για τη συμπλήρωση των μέχρι τώρα γνωστών στοιχείων, πολλά των οποίων απωλέσθησαν, αρπαγέντα ασφαλώς από τους κατά καιρούς κατακτητές και δυνάστες της πόλης των Σερρών.

73. Βλ. υποσημειώσεις υπ' αριθμ. 26,27,28,29 και 30.

74. Νικολάου Κ. Κασομούλη, Ενθυμήματα Στρατιωτικά, τόμος 1ος, σελ. 134.

75. Νικ. Κασομούλη, o.π., σελ. 136.

76. Νικ. Κασομούλη, o.π., σελ. 135-36.

77. Μωχάμετ Αλή ή Μεχμέτ Αλής, γιος του Τουρκοαλβανού αγροφύλακα Ιμπραήμ. Γεννήθηκε στην Καβάλα το 1763. Γιος του o γνωστός μας για την βαρβαρότητα του Ιμπραήμ Πασάς, o όποιος στάλθηκε το 1824 από τον πατέρα του με αιγυπτιακό στρατό στην Πελοπόννησο για την καταστολή της Ελληνικής Επανάστασης.

78. Για τον Δημήτριο Αδάμη δεν έχω προς το παρόν άλλες απολύτως ακριβείς κι ελεγμένες πληροφορίες.

79. Με τον Εμμανουήλ Παπά και την επανάσταση της Χαλκιδικής ελπίζω ν' ασχοληθώ άλλοτε λεπτομερώς.

80. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλο, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 572-574.

81. Ο Σκοπιανός  Ιβάν Καταρίζηεφ στο βιβλίο του Η περιοχή των Σερρών αναγκάζεται να ομολογήσει την αραίωση του Ελληνικού πληθυσμού. Βλ. περισσότερες λεπτομέρειες Απ. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 606

82. Απόστ. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 619-620.

83. Απόστ. Ε. Βακαλόπουλου, o.π., σελ. 619-620 και Ανέκδοτο ημερολόγιο των γεγονότων της περιοχής Σερρών από 22 Σεπτεμβρίου 1992 στο Osterreichisches Staatsarechin Abt. Homs Hofund Staatsarechin Turkei Vi Consulat Salonich 1807-1834