Γυναικείοι Ελληνικοί Μακεδονικοί Σύλλογοι: Η Φιλόπτωχος ’Αδελφότης Κυριών Θεσσαλονίκης (1873)

της Αθηνάς Τζινίκου-Κακούλη.

"Η Μακεδόνισσα στο Θρύλο και στην Ιστορία"

'0 άζιωματικός Κάκαβος (καπετάν Ζώης) 

καί οί συνεργάτιδές του κυρίες

 τής Θεσσαλονίκης 

(Φωτ. Μουσείου Μακεδονικού Άγώνος)

Η Φιλόπτωχος ’Αδελφότης Κυριών Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε τό 1873, τρία μόλις χρόνια μετά τήν αναγνώριση τής Εξαρχίας, μέ ύπόδειξη του Μητροπολίτου Νεοφύτου καί προστάτη άγιο τόν 'Ιωάννη τόν Έλεήμονα,άπό τίς αρχόντισσες Λιζέτα Χατζηλαζάρου, Καλλιόπη Τάττη, Αικατερίνη Ράλλη, Χρυσάνθη Χατζηλαζάρου καί Ελένη Ρουσσίδου, γιά νά σταθεί συμπαραστάτης τών πονεμένων καί πτωχών, πού ή απόγνωση θά μπορούσε νά τούς κάνει ϊσως θύματα ξένων προπαγανδών.

Χρυσάνθη Χατζηλαζάρου,

πρώτη πρόεδρος τής 'Αδελφότητος.

Το γεγονός στάθηκε σταθμός για τή Θεσσαλονίκη με τεράστια απήχηση.
Όλες οί Έλληνίδες της εσπευδαν νά γίνουν μέλη, ενώ άπό τήν λοιπή Ελλάδα καί τό έξωτερικό άθρόες κατέφθαναν οί συνδρομές.

 ’Ακόμα καί έπιφανεΐς άνδρες, διανοούμενοι, γιατροί, καθηγητές, έμποροι, δικηγόροι καί βιομήχανοι έταζαν τούς έαυτούς τους αφιλοκερδείς εργάτες στήν εύόδωση τών σκοπών τού σωματείου, πού μέ τέτοιες προϋποθέσεις άνέπτυξε πλούσια κοινωνική δράση. Συσσίτια γερόντων και απόρων μαθητών, διανομή φαρμάκων, τροφίμων καί ρουχισμοϋ, οικονομική ένίσχυση πτωχών, υποτροφίες σέ σπουδαστές καί άλλα παρόμοια ήταν μερικά άπό τά πρώτα καλά του έργα.

Τό ’Εργαστήριο τής Φιλοπτώχου.

Επεκτείνοντας επειτα τίς δράστηριότητές του 'ίδρυσε τό 1876 έργα στήριο κοπτικής, ραπτικής καί κεντήματος, ώστε μέ τήν ϊδια τους τήν έργασία νά θοηθοΰνται οί γυναίκες, τόν Μάρτιο του 1900 ίδρυσε σάν παράρτημα τήν ’Αδελφότητα Δεσποινίδων «Ή ’Αγαθοεργία», γιά τή φροντίδα απόρων παιδιών τοΰ νηπιαγωγείου,καί τόν ίδιο χρόνο απέκτησε ιδιόκτητη στέγη στήν οδό Στεφάνου Τάττη.

Έν τώ μεταξύ καθημερινά περνούσαν τά σύνορα ψυχωμένοι πατριώτες καί προετοίμαζαν τόν αγώνα.
Τό σωματείο μέ τόν μανδύα τής φιλανθρωπίας μετέθαλε τότε τή στέγη του σέ κέντρο άνεφοδιασμοΰ καί συνεδριάσεων, όπου παίρνονταν οί μεγάλεις αποφάσεις, σφυρηλατοϋνταν οί ύψηλές ιδέες, κρύβονταν τά όπλα, συγκεντρώνονταν φάρμακα καί τρόφιμα καί λαμβάνονταν πρόνοια γιά τούς φυλακισμένους αγωνιστές καί τίς οίκογένειές τους.

 Μά τά καλά του εργα έξακτινώνονταν κι εξω άπό τή Θεσσαλονίκη, άφοΰ είχε γίνει φάρος έθνικός στή νύχτα τής σκλαβιάς, χέρι άδελφικό απλωμένο σέ κάθε γωνίτσα τής Μακεδονίας, όπου ό Ελληνισμός κινδύνευε.

 Κι οί έχθροί ήταν πράγματι πολλοί.

 Τούρκοι, Βούλγαροι, μά καί Ρουμάνοι, πού ιδρύοντας σχολεία καί δαπανώντας πακτωλούς χρημάτων προσπαθούσαν νά άλώσουν συνειδήσεις.

Ή ’Αδελφότης σταθμίζοντας τό μέγεθος τοΰ κινδύνου κήρυξε ίερή εκστρατεία καλώντας στίς έπάλξεις τού χρέους κάθε έθελοντή, όπότε άθρόοι εσπευσαν οί δάσκαλοι κι οί δασκάλες καί μέ τόν οίστρο τους θωράκισαν εθνικά τή νέα γενιά.

Λιζέτα Χατζηλαζάρου

 Παράλληλα τά μέλη της, μέ ομαδικές εξορμήσεις ή μεμονωμένα, περιέτρεχαν τήν ύπαιθρο καί μέ τίς εύλογίες τών Μητροπολιτών άνέλυαν τήν άνάγκη δράστηριοποιήσεως όλων τών γυναικών μέσα άπό οργανωμένα σωματεία,
μέ άποτέλεσμα νά δημιουργηθοΰν ’Αδελφότητες
στίς Σέρρες, τήν Καβάλα, τήν Έδεσσα, τό Μελένικο, τήν Κομοτηνή, τήν Καστοριά, τή Βέροια, τή Στρώμνιτσα, τή Νάουσα, τή Γευγελή κι άλλου.

Γιά νά εχουμε δέ ολοκληρωμένη εικόνα τής προσφοράς συμπληρώνουμε, ότι τό 1912 καθώς έφταναν πληροφορίες ότι ό έλληνικός στρατός προήλαυνε πρός τή Θεσσαλονίκη, τό έργαστήριο ετοίμασε χιλιάδες σημαίες καί τήν 26η ’Οκτωβρίου ή πόλη επλεε στά γαλανόλευκα. 

Κι επειτα οί κυρίες περιέθαλψαν τούς τραυματίες μέ συμπαραστάτιδες τή Ναταλία Μελά, τήν Πηνελόπη Δέλτα, τήν Ελένη Ζιμπρακάκη κι άλλες επιφανείς Έλληνίδες, πού συνόδευαν τό στρατό.
Στά χρόνια πού άκολούθησαν, ή ’Αδελφότης περιέθαλψε πρόσφυγες καί ορφανά, τό 1917 Βοήθησε πυροπαθείς, τό 1922 άνακούφισε ξερριζωμένους, τό 1932 βοήθησε τούς σεισμοπλήκτους Χαλκιδικής, ενώ στήν κατοχή σίτιζε καθημερινά 450 μαθητές καί 50 γέροντες.

Τότε τό κτίριό της έπιτάχθηκε, τά αρχεία της καταστράφηκαν, μά ή Μαίρη Γουσίδου κι ή Μαρίκα Δαλέκου έσωσαν αρκετά εργα τέχνης του έργαστηρίου.
 Ή ’Αδελφότης συνέχισε τήν άγαθοεργό της δράση μέ προσωρινή στέγη τό αστυνομικό τμήμα Συντριβανίου καί μέ τά συσσίτιά της γλίτωσε άπό βέβαιο θάνατο πολλούς Θεσσαλονικεΐς.

’Αργότερα συντήρησε καί μόρφωσε πενήντα άνταρτόπληκα κορίτσια τής έπαρχίας, περιέθαλψε άπελαθέντες ομογενείς άπό τήν Πόλη, δημιούργησε οικοτροφείο θηλέων κι ώς τίς μέρες μας σιτίζει γέροντες, δίνει Βοηθήματα σέ κατάκοιτους καί ήλικιωμένους καί διαθέτει τόν τρίτο δροφο τοΰ κτιρίου της σάν άναρρωτήριο νεφροπαθών άπό τήν έπαρχία.

Γιά όλα τούτα τιμήθηκε τό 1966 άπό τό Ρόταρυ μέ χρυσό μετάλλιο καί τό 1974 βραβεύτηκε άπό τήν ’Ακαδημία.

’Από τά πιό δραστήρια μέλη τής Φιλοπτώχου στά χρόνια τοΰ Μακεδονικού Αγωνος ήταν ή Πολύτιμη Χατζηλαζάρου, πού άπ' τό 1897 καί γιά δεκαετίες στή συνέχεια χρημάτισε πρόεδρος, ή Ερατώ Μενεξέ, ή Γεωργία Χατζηαγγέλου, ή ’Ιουλία Πεσνικίδου, ή Μαίρη Πεντζίκη, ή Καλλιόπη Τάττη, ή ’Αλεξάνδρα Γερασίμου, ή Έλίζα Γκιρώ, ή Μαίρη Παπάζογλου, ή Εύγενία Μελχαμέ, ή Σοφία Δ Όμπερμάγιερ, ή Εύτέρπη Μπίτσου, ή ’Ασπασία Τουρνιβούκα, ή Έττη Χατζηλαζάρου, ή Βικτώρια Αάλα καί άλλες ακόμα, πού έκλέγονταν έπανειλημμένως στό Δ.Σ., γιατί ήταν μαχητικές καί δραστήριες.

Ξέχωρα όμως πρέπει νά γίνει λόγος γιά τήν πλημμυρισμένη χριστιανική άγάπη καί φιλοπατρία Αικατερίνη Ράλλη, πού έκτός άπό τά αμέτρητα άλλα καλά της εργα, μέ προσωπική δαπάνη ίδρυσε τό «Έργαστήριον απόρων γυναικών», όπου μάθαιναν ραπτική καί κέντημα καί ζοΰσαν μ’ αξιοπρέπεια άπ’ τήν έργασία τους φτωχές Θεσσαλονικιές, πού ϊσως ή ανάγκη θά τίς εκαμνε θύματα ξένων προπαγανδών.

Κι ακόμα εΰρισκαν έκεΐ οίκογενειακή θαλπωρή, στέγη καί τροφή γυναίκες καί κόρες Μακεδονομάχων τής έπαρχίας,  πού άπό τόν φόβο τών βουλγαρικών άντιποίνων έγκατέλειπαν τίς έστίες τους.
 Τή διατροφή τουε είχε αναλάβει η Αικατερίνη Ράλλη, την οργάνωση του εργαστηρίου
έφερε σε πέρας το 1902 η Ελένη Κομητοπούλου και την διεύθυνση του από το 1904 είχε η Δέσπω Πανουτσοπούλου.
Το εραστήριο εκτός των άλλων επιτέλεσε και σπουδαία πολιτιστική άποστολή.

 Γιατί, ένώ οί Βούλγαροι ύποχρέωναν τίς χωρικές νά ξηλώνουν άπ' τίς φορεσιές τους τά μοτίβα, πού πρόδιδαν τήν εθνικότητά τους, οί κεντήτριες του πιστές στήν παράδοση άνέπλαθαν άρχαιοελληνικά καί βυζαντινά σχέδια -παγόνια, δικέφαλους άετούς, μαιάνδρους κ.λ.π.- καί τά διέσωσαν.

Ή Πολυξένη Μηνά καί άδελφές Ρίτσου,
πού είχαν άναλάβει τό τμήμα τροφοδοσίας τών Μακεδονομάχων.
(Φωτ. «Αναμνηστικού Λευκώματος Φ.Α.Κ.Θ.»).

Μά ϊσως περισσότερο άκόμα καταξιώθηκε ή έθνική προσφορά τής ’Αδελφότητος μέ τήν οργάνωση ξεχωριστού τμήματος τροφοδοσίας τών Μακεδονομάχων, τοΰ οποίου προΐσταντο ή δασκάλα Πολυξένη Μηνα καί οί αδελφές Ρίτσου, πού μέ τό πρόσχημα τής φιλανθρωπίας συγκέντρωναν τρόφιμα, ήδη ρουχισμοΰ, πλεκτές φανέλες, κάλτσες καί έσώρουχα κι έχοντας καλά οργανωμένο δίκτυο δεκάδων άλλων κυριών, μεταξύ τών οποίων οί πιό μαχητικές καί ριψοκίνδυνες ήταν ή Δέσποινα Άντωνιάδου, ή Ευανθία Άνδρεοπούλου, ή ’Ιωάννα Μάννου, ή Μαρίκα ”Αοβοτ καί ή Ματθίλδη Σιμώτα, τά προωθούσαν μέχρι τά άνταρτικά σώματα.

 Μέ τόσο θερμών πατριωτισσών τή συνεργασία τό «Έλληνικόν Κομιτάτον Θεσσαλονίκης», παρά τίς αντιρρήσεις τοΰ Εύγενειάδη, δέν άργησε νά περάσει σέ δυναμικές ένέργειες, όπως τό μεγαλειώδες συλλαλητήριο τής 20ης Ίανουαρίου τοΰ 1904, όπου 7.000 άντρες καί γυναίκες διετράνωσαν τήν άπέχθειά τους στά σχέδια καί τίς μεθόδους τών Βουλγάρων.
 Κι όταν τόν Μάιο τοΰ ϊδιου χρόνου Πρόξενος άνέλαβε ό Λάμπρος Κορομηλας θέριεψε κι άπλωσε τή δράση του σ' δλη τή Μακεδονία.
Τώρα πιά ή καρδιά τοΰ πολυμέτωπου άγώνα χτυποΰσε στό Προξενείο, τό όποιο στεγάζονταν στό κτίριο του σημερινού Μουσείου Μακεδονικού Άγώνος καί μέ μυστική ύπόγεια σήραγγα έπικοινωνοΰσε μέ τήν κρύπτη, πού άποκαλύφτηκε μετά τούς σεισμούς του 1978 κάτω άκριβώς άπό τόν ναό τής Μητροπόλεως, όπου επίσης κατέληγε άλλη σήραγγα πού ξεκινούσε άπό τό παρακείμενο μητροπολιτικό μέγαρο.

 ’Απέναντι ακριβώς, όπου τώρα ύπάρχει ή Βιομηχανική Σχολή, ορθώνονταν ή τουρκική άστυνομία κι άγρυπνο τό μάτι των Τούρκων παρακολουθούσε τίς κινήσεις,τόσο τοΰ Μητροπολίτου, όσο καί τοΰ Προξένου.
 Μά ϊσα- ϊσα γιαυτό καί ή συμβολή τών γυναικών τής Θεσσαλονίκης στάθηκε άποφασιστική στόν άγώνα.

 Γιατί προφασιζόμενες ότι έρχονται στό ναό γιά τά θρησκευτικά τους καθήκοντα, μέσω τής κρύπτης μποροΰσαν νά παίρνουν μηνύματα ή σημειώματα άπ’ εύθείας άπό τόν Μητροπολίτη καί τόν Πρόξενο, νά τά μεταβιβάζουν στούς Μακεδονομάχους κι ετσι νά γίνονται ό μυστικός τηλέγραφός τους.

Στό Προξενείο καθημερινά κατέφθαναν σάν άπλοί ύπάλληλοι έκπαιδευμένοι άξιωματικοί άπό τήν Ελλάδα μέ πλαστά διαβατήρια καί ψευδώνυμα κι άπό έκεΐ καθοδηγούμενοι περιέτρεχαν πόλεις καί χωριά ενεργοποιώντας ιερείς, δασκάλους, ύπαλλήλους, συλλόγους καί σωματεία μέ άφανεΐς συνεργάτιδες τίς Μακεδόνισσες κάθε ήλικίας καί κοινωνικού στρώματος, πού μέ χίλιους τρόπους τούς κάλυπταν.

Ό Μακεδονομάχος άνθυπολοχαγός πεζικοΰ Γρηγόριος Φαληρέας ή Καπετάν Ζάκας ομολογεί μέ εύγνωμοσύνη:

 «Εις τήν έθνικήν προσπάθειαν αί γυναίκες δέν υστερούν ούδαμοΰ.
 Παντού πρώται μετά θάρρους προσπαθούν νά μαλάσσουν τήν άγριότητα τών τουρκικών άποσπασμάτων καί προσφέρουσαι κρυφά τρόφιμα καί ούζο, τών όποιων ούτοι έστεροΰντο, κατορθώνουν οϋτω νά ματαιοΰται ή κατ’ οίκον ερευνά»

Ό Κορομηλάς, πού όχι μόνο οργάνωσε τήν ένοπλη άμυνα, άλλά δημιούργησε καί τίς προϋποθέσεις γιά διαφώτιση, ώστε νά άφυπνιστεΐ ή εθνική συνείδηση τών Ελλήνων, ύπολόγιζε πολύ στή βοήθεια τών γυναικών.

 Στό έθνικό του προσκλητήριο μεγάλη ύπήρξε ή άνταπόκριση τών κοριτσιών, πού άποφοιτώντας άπό τό ’Ανώτερο Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης σάν δασκάλες ξεχύθηκαν άτρόμητες ώς τά πιό άπόμακρα χωριά καί προστάτεψαν τήν Έλληνοσύνη, δπως γίνεται λόγος σέ άλλο κεφάλαιο.

Μά κι οί άλλες, οί απλοϊκές, άκόμα-άκόμα κι οί κοινές περιφρονημένες γυναίκες τοΰ άγοραίου έρωτα, δέν εμειναν άσυγκίνητες.

Ό Γ.Μόδης  αναφέρει, δτι τή νύχτα τής 4ης Δεκεμβρίου τοΰ 1905 στό εστιατόριο Τσάκωνα εσκασε βόμβα, πού ερριξε αίμόφυρτο τόν Ντούμα, έπιθεωρητή τών ρουμανικών σχολείων Μακεδονίας.

Τήν έπαύριο ή τουρκική αστυνομία συνέλαβε τόν Τάσο Βόγα, τόν Γεώργιο Πεντζίκη καί τόν Μυλωνά, όλους μέλη τοΰ «Εκτελεστικού» καί φυσικά πέτυχε διάνα τούς ένοχους, πού θά όδηγοΰνταν στήν αγχόνη, αν ανέλπιστα δέν παρουσιάζονταν αύτόκλητες ή «Μαντάμ καί τά «Κορίτσια» ενός «οϊκου» νά ορκιστούν, πώς τάχα εκείνη τήν νύχτα τά παλληκάρια διασκέδαζαν μαζί τους.

Μά έκεϊ όπου ή συμβολή τών γυναικών στάθηκε ιδιαίτερα αποφασιστική, ήταν ή διακίνηση οπλισμού.

 Τό έξοχικό τοΰ Θωμά Πανά «Όλυμπος» λίγο εξω άπό τή Θεσσαλονίκη ήταν μυστικός σταθμός άνεφοδιασμοΰ, όπου έφταναν δήθεν γιά άναψυχή οί κυρίες μέ τά άμαξάκια, στητές, καμαρωτές, μέ έπιδεικτικά άπλωμένα τά μακριά τους φορέματα, κάτω απ’ τά ατλάζια τών οποίων έκρυβαν τουφέκια καί πολεμοφόδια.
  Άπό κεΐ πάλι τά παρελάμβαναν παραγγελιοδόχοι καί κρυμμένα στίς πραμμάτειες τά παρέδιναν σέ χωρικές, γιά νά τά προωθήσουν στόν τελικό προορισμό τους τυλιγμένα σέ φλοκάτες καί σκουτιά, πού τάχα πήγαιναν στίς νεροτριβές ή σέ σκάφες μέ κοπριά γιά τά χωράφια τους.

Ή Ελένη Ρούση,  ή ξακουστή κυρα-Λένη, σύζυγος τοΰ κοινοτικοΰ άντιπροσώπου καί γραμματέως τής Μητροπόλεως Γεωργίου Ρούση, ήρωίδα άκούραστη μέ σπάνιο ήθος καί στενή συνεργάτης τοΰ Κορομηλά, είχε τά πρωτεία στή μεταφορά όπλισμοΰ καί τήν άνάληψη έπικινδύνων αποστολών, ένώ τό σπίτι της ήταν άναπαυτήριο τών Μακεδονομάχων.

Όλες οί κυρίες συναγωνίζονταν τά χρόνια έκεΐνα τούς συζύγους τους σέ φιλοπατρία.

Ή Καλλιόπη Τάττη,  κόρη τοΰ Ναούμ Βέδα έμπορου στό Βελιγράδι καί τή Βιέννη, κι άπό τό 1885 σύζυγος τοΰ Στεφάνου Τάττη, μέλους τοΰ άνωτάτου τουρκικοΰ συμβουλίου, έκτός τοΰ δτι ύπήρξε άπό τά ιδρυτικά μέλη τής ’Αδελφότητος, έξ αιτίας τής κοινωνικής της θέ- σεως μπόρεσε νά φανεί πολλαπλά χρήσιμη στήν πατρίδα.

Ή Αικατερίνη Καλλιδοπούλου  τό γένος ’Αθανασίου Χαϊδευτοΰ, έγγονή τής ήρωίδας Δελή Μαρίας Χαϊδευτοΰ στήν έπανάσταση τής Χαλκιδικής τό ’21, γεννημένη τό 1851, νεοτάτη παντρεύτηκε τόν πλοίαρχο Παναγή Καλλιδόπουλο κι άρχισε τήν εθνική προσφορά της ήδη άπό τό 1878 κάμνοντας τό άρχοντικό της καταφυγή γιά δεκάδες οικογένειες προσφύγων άπό τό Λιτόχωρο, τίς όποιες επί μήνες φιλοξενούσε καί διέτρεφε. Στά χρόνια πού άκολούθησαν, ύπήρξε άπό τά πιό
ένθουσιώδη μέλη τής Φιλοπτώχου καί κατά τόν Μακεδονικόν ’Αγώνα έπωμίστηκε τή φροντίδα τών οικογενειών τών Μακεδονομάχων, ένώ προσέφερε στήν πατρίδα καί δυό λαμπρούς γυιούς, τόν Περικλή καί ’Αθανάσιο Καλλιδόπουλο. Πέθανε τό 1930.

Ή Εύγενία Παλαμήδους,  τό γένος Καλογερα, γεννημένη στή Θεσσαλονίκη τό 1864, απόφοιτος τοΰ Άνωτέρου Παρθεναγωγείου, πολύ νέα εγινε σύζυγος τοΰ γιατρού Μάρκου Παλαμήδους καί τόν συμπαραστάθηκε σ’ δλους τούς έθνικούς του άγώνες.
Τό 1882 έδρασαν στό Κιλινδίρ κατά τών Κομιτατζήδων.
 Τό 1890 κατόρθωσαν νά συσταθεΐ στά Σκόπια Ελληνικό Προξενείο, νά έκδιωχθεΐ απ' έκεΐ ό εξαγορασμένος άπό τούς Βουλγάρους Μητροπολίτης Παΐσιος, νά παραιτηθεί ό άπό τούς Σέρβους μισθοδοτούμενος Μητροπολίτης Μεθόδιος καί νά λειτουργεί ή μόνη έκκλησία τής Άναλήψεως στά ελληνικά.
Μετά τόν θάνατο τοΰ συζύγου της τό 1903 εγκαταστάθηκε μόνιμα πιά στή Θεσσαλονίκη καί συνέχισε νά έργάζεται έθνικά μέσφ τής ’Αδελφότητος.
 Πέθανε τό 1931 άφήνοντας άξια διάδοχό της στά εργα εύποιίας τήν κόρη της Άθηνα Παλαμήδους.